چاپ سربی چیست
تاریخ چاپ و چاپ لیدن
چاپ سربی : اين نوع چاپ كه به آن چاپ حروفي و چاپ برجسته نيز مي‌گويند، از كنار هم نهادن حروف سربي و منعكس ساختن آن بر كاغذ به‌وجود مي‌آيد. در آغاز ورود فن چاپ به ايران، چاپ سربي را، به اعتبار واژه لاتيني آن، تيپوگرافي مي‌ناميدند. در كتاب معرفه‌البدايع في‌الفنون و الصنايع چاپ 1324 ق. تيپوگرافي چنين توصيف شده است: "حروفات چاپ را تيپ ناميده و چون عمل چاپ حكم كتابت را دارد لهذا چاپخانه را محل تيپوگرافي (يعني با تيپ نوشتن) و كارگران را تيپوگراف مي‌نامند يعني حروف‌چين...". نخستين گام اساسي در پيشرفت فن چاپ، اختراع چاپ با حروف متحرك فلزي بود كه گوتنبرگ آلماني در سال 1450 م.، صنعت چاپ را از شكل متداول چوبي به‌صورت سربي درآورد. "نخستين كتاب عربي كه در جهان چاپ شد قانون ابن‌ماسويه، پزشك معروف ايراني، در 876 ق./ 1471 م. و كليات ابن‌سينا در 889 ق./ 1484 م. در شهر ونيز ايتاليا بوده است. نخستين متن فارسي چاپ‌شده در جهان، كتاب مقدس تورات است كه به چهار زبان و به خط عبري در سال 953 ق. در استانبول انجام شد. اولين كتابي كه به خط فارسي در جهان منتشر گرديد كتاب سيرت مسيح است كه در سال 1094 ق./ 1639 م. در شهر ليدن هلند چاپ شده است.
{tortags,157,5}
ظاهراً قديمي‌ترين كتاب‌هايي كه به زبان فارسي در جهان به چاپ رسيده دو كتاب به نام‌هاي داستان مسيح و داستان سن پيدرو است كه هر دو با ترجمه لاتيني در 1094 ق./ 1639 م. در شهر ليدن چاپ شده است. در اواسط قرن 11 ق.، در عهد صفويه، گروهي از بازرگانان ايراني، كه از ارامنه اصفهان و ساكن آمستردام بودند، ابتدا حروف زبان ارمني را تهيه و سپس چاپخانه‌اي را خريداري و وارد جلفاي اصفهان كردند. در سفرنامه تاورنيه آمده است كه يكي از ارامنه جلفا كه يعقوب ژان نام داشت و نجّار بود در 1051 ق./1641 م. چاپخانه‌اي از اروپا خريداري و وارد جلفا كرد كه بعضي از دعاها و رسائل و اوراد مذهبي با اين دستگاه به‌چاپ رسيده است. پيش از ورود اين چاپخانه، كتابي در جلفاي اصفهان با عنوان حيات اجداد روحاني توسط خاچاطور، خليفه وقت ارامنه در كليساي وانك جلفاي اصفهان، به‌چاپ رسيده است. نخستين چاپخانه سربي در ايران كه اقدام به چاپ كتاب با حروف الفباي فارسي و عربي كرد به‌دستور عباس ميرزا نايب‌السلطنه و به همّت ميرزا زين‌العابدين تبريزي در تبريز داير شد. رساله جهاديه تأليف ميرزا نايب‌السلطنه عيسي قائم‌مقام به‌عنوان نخستين كتاب چاپ سربي، در سال 1233ق. به استادي محمدعلي بن حاجي محمدحسين آشتياني از شاگردان ميرزا زين‌العابدين در مطبعه تبريز به‌چاپ رسيده است.رساله ديگري به نام فتح‌نامه تأليف ميرزا ابوالقاسم قائم مقام ثاني (فرزند قائم مقام اول) در همان سال، در چاپخانه سربي تبريز به چاپ رسيد. اين رساله درباره شرح فتوحات عباس ميرزا و عهدنامه گلستان (16 ذيقعده 1228 ق./ 12 اكتبر 1813 م.) است. هوتم شيندلر كه در سال 1879م. مأمور شد ميان تهران و مشهد ارتباط تلگرافي برقرار كند، نسبت به ساير مسائل نيز توجه خاصي داشت؛ از جمله، كتابي درباره چاپخانه های ايران و كتب چاپ‌شده در فاصله سال‌هاي 1233 تا 1260 ق. نوشته كه در بخش تيپوگرافي آن مي‌گويد كه در سال 1233 ق. شخصي به نام زين‌العابدين تبريزي تحت حمايت عباس ميرزا نايب‌السلطنه چاپخانه كوچكي را راه‌اندازي كرد. كتابي به نام فتح‌نامه در آن چاپ شد، و اين كتاب نخستين كتابي بود كه در ايران به حروف عربي چاپ مي‌شد. در سال 1240 ق. ميرزا زين‌العابدين، كه در كار خود خبره و شهره بود، به امر فتحعلي شاه به تهران فراخوانده شد تا، به‌كمك منوچهر خان معتمدالدوله، اولين چاپخانه سربي دارالخلافه تهران را راه‌اندازي كند. در انتهاي كتاب مآثرالسلطانيه چاپ سربي سال 1241 ق. اشاره به ميرزا زين‌العابدين شده است كه در دارالخلافه تهران مشغول انطباع بوده است. نخستين كتابي كه در چاپخانه تهران به چاپ رسيد حياه‌القلوب محمد باقر مجلسي در سال 1240 ق. /1824 م بود. اصفهان، بعد از تبريز و تهران، سومين شهري بود كه در زمان حكومت منوچهرخان معتمدالدوله صاحب چاپخانه سربي شد. بر طبق كتب موجود، اولين كتابي كه در اصفهان چاپ سربي شده رساله حسينيه ترجمه ملاّ ابراهيم گرگين استرآبادي به سال 1246 ق. بوده است.فعاليت چاپخانه‌هاي تبريز،تهران،و اصفهان كه با اولين كتاب چاپي در سال 1233 ق. در دارالسلطنه تبريز شروع شده بود، با چاپ آخرين كتب چاپي سال 1269 ق. چون طوفان‌البكا از محمد ابراهيم‌بن محمد باقر جوهري در دارالخلافه تهران به پايان رسيد. پس از آن، كتاب‌هاي چاپ سربي جاي خود را به كتاب‌هاي چاپ سنگي سپرد. از مهم‌ترين عوامل توقف چاپ سربي مي‌توان علاقه و توجه مردم ايران را به هنر خوشنويسي و خطاطي دانست. ادوارد ياكوب پولاك، معلم طب دارالفنون، كه پس از مرگ كلوكه در سال 1272 ق. طبيب مخصوص شاه شده بود در سفرنامه خود مي‌گويد: "چاپخانه يا باسمه در آغاز اين قرن توسط عباس ميرزا نايب‌السلطنه به تبريز وارد شد؛ منتها حروف چاپی به مذاق ايراني‌ها خوش نمي‌آيد، زيرا اين حروف در خط مستقيم قرار نمي‌گيرند و گاه بالا و گاه پايين خط مستقيم واقع مي‌شوند. به همين دليل هم هست كه يك انجيل فارسي كه به‌صورت عالي در اروپا به چاپ رسيده است نظرشان را نمي‌گيرد و آن را نازيبا مي‌شمارند. به همين دليل، كتب اندكي به اين صورت طبع شده ولي ليتوگرافي يا چاپ سنگي در عوض نضج بيشتري گرفت". از عوامل ديگر توقف چاپ سربي، مي‌توان دشواري كار، بروز اغلاط فراوان چاپي، خراب شدن دستگاه‌ها، و عدم امكان تعمير آنها را ذكر كرد و اينكه حروف سربي را مي‌بايست از فرنگ مي‌خريدند و احتياج به ارز خارجي داشت، ولي سنگ مرمر، كه در چاپ سنگي مصرف داشت، از ايران تهيه مي‌شد.پس از برچيده شدن چاپخانه‌هاي سربي و رواج چاپ سنگي، 22 سال طول كشيد تا بار ديگر چاپ سربي در ايران رواج يافت. در سال 1290 ق.، ناصرالدين شاه، در سفر خود به فرنگ، از استانبول يك دستگاه چاپ سربي با حروف عربي و لاتيني خريد و راهي تهران كرد. ولي "در تهران اهمال شده و در بوته تعويق ماند". و "تا بازگشت ناصرالدين شاه از سفر اول اروپا، كسي درصدد احياي صنعت چاپ سربي برنيامد. چاپخانه سربي جديد عهد ناصري را هم كه براي چاپ روزنامه ايران آورده بودند به‌زودي شكست و از كار افتاد ...". چاپخانه سربي ديگري در حدود سال 1296 ق. در تهران داير و پس از مدتي تعطيل شد و آخرين بار در حدود سال 1314 ق. چاپخانه سربي در تهران تأسيس گرديد و دنباله آن تا امروز ادامه يافت. به‌طور كلي، نظر مورخان آن است كه دستگاه‌ها عمدتاً خراب بوده و اطلاع مشخصي از آنچه در همين دوره به چاپ سربي منتشر شده باشد ارائه نشده است، حال آنكه ارائه نمونه‌اي از كتب چاپي موجود، بعضي از اين اطلاعات را نشان مي‌دهد؛ از جمله كتب چاپ سربي عبارتند از :روزنامه سفر فرنگستان ناصرالدين شاه، چاپ 1291 ق. در دارالطباعه دولتي تهران؛ كتاب الفاظ متشابهه متداوله در زبان فرانسه محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، چاپ 1300 ق. در دارالطباعه خاصه همايوني؛ كتاب مقالات علمي و سياسي محمد نصير فرصت شيرازي، چاپ 1305 ق. در مطبعه خورشيد تهران؛ و كتاب تفاحيه اثر ارسطو ترجمه بابا افضل كاشاني، چاپ 1311 ق. كه در مطبعه خورشيد به چاپ سربي در آمده است. بدين ترتيب، تاريخ كتاب‌هاي چاپ سربي نشان مي‌دهد كه قبل از تاريخ 1314 ق.، دستگاه‌هاي ماشين چاپ سربي دولتي و غيردولتي پيش از فعال شدن و استمرار كار چاپ مشغول فعاليت و چاپ كتب بوده‌اند.