در زمان پادشاهی خشایارشا احوال جنگ ها، اوضاع شهرستان ها و اخبار داخلی کشور بر روی پوست و چرم نوشته و به وسیله قاصدان به سراسر ایران ارسال می شد. بعد از تسلط عرب ها بر ایران، روزنامه نویسی با تغییراتی همچنان ادامه یافت. ابومسلم خراسانی علیه حکومت عباسیان قیام کرد. او برای آمادگی ایرانیان به قیام، «شب نامه» پخش می کرد. ۲
نویسنده و وزیر معروف آل بویه، صاحب بن عباد (متوفی ۳۲۵) روزنامچه ای داشت و احوال و وقایع روزانه را در آن می نوشت. ۳
رحیم رضازاده ملک در مورد واژه روزنامه در مقاله ای تحت عنوان « واژه روزنامه» اظهار می نماید که کلمه روزنامه در معنی و مفهوم امروزی اولین بار در کتاب «ماثرالاثار» اثر اعتمادالسلطنه در زمان ناصرالدین شاه قاجار به کار رفته است.۴
روزنامه نویسی در معنای امروز بعد از ورود صنعت چاپ به ایران درزمان محمد شاه قاجار (سال ۱۲۵۳ هـ .ق) آغاز گردید. میرزا صالح شیرازی نخستین کسی است که به همت وی روزنامه به معنای امروزی آن در ایران تأسیس شد. گروهی نام روزنامه او را «کاغذ اخبار» گذاشتند که ترجمه انگلیسی News paper است و گروهی آن را «اخبار دارالخلافه» خوانده اند که ترجمه Govt Buletin است.
البته بعید نیست که اسم کاغذ اخبار از روزنامه های هندوستان تقلید شده باشد؛ زیرا که در آن زمان در هند روزنامه های فارسی به نام «کاغذ اخبار» منتشر می شد. در مورد روزنامه میرزا صالح شیرازی که نمونه های آن ظاهراً در ایران موجود نیست از چند منبع، اطلاعاتی در دست داریم. کهن ترین سندی که در باره اولین روزنامه فارسی در ایران دردست داریم «اعلام نامه دولتی» است که سه ماه قبل از انتشار این روزنامه اعلام شده بود. ۵ منبع مهم دیگر مجله «انجمن آسیایی» است که به زبان انگلیسی در انگلستان منتشر می شد و در سال ۱۸۳۹ مطالبی راجع به روزنامه فارسی نوشته و یک شماره از روزنامه میرزا صالح شیرازی را عیناً به چاپ رسانده است. ۶
منبع مهم دیگر در این مورد مقاله ای است از علی مشیری تحت عنوان «اولین روزنامه ایرانی».۷ پس ازتعطیلی روزنامه میرزا صالح شیرازی، در سال سوم سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به تشویق و پشتیبانی میرزا تقی خان امیرکبیر روزنامه دیگری به مدیریت حاج میرزا جبار تذکره چی به سال ۱۲۶۸ هـ. در تهران شروع به کار کرد. اولین شماره این روزنامه با نام «اخبار دارالخلافه تهران» و دومین شماره، با نام «وقایع اتفاقیه» منتشر شد. ۸ از شماره ۵۱ به بعد به فرمان شاه، مطالعه آن به کارمندان و مأموران و حکام دولتی توصیه شد؛ زیرا که در آن حوادث و وقایع داخلی و خارجی چاپ می شد. ۹ از شماره ۴۷۲ به بعد درسال ۱۲۷۷ هـ.ق اسم این روزنامه به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر یافت و مدیریت آن برعهده میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری قرار گرفت. روزنامه با این نام جدید تا شماره ۵۹۱ (سال ۱۲۸۳ هـ.) منتشر می شد. در این سال وزارت علوم تحت نظارت اعتمادالسلطنه قرار گرفت و به فرمان ناصرالدین شاه به جای « روزنامه دولت علیه ایران» چهار روزنامه با نام ها و در زمینه های مختلف انتشار یافت۱۰ و امور چاپ این روزنامه های دولتی به میرزا ابوالحسن خان صنیع الدوله سپرده شد که عبارت بودند از:
۱ـ روزنامه دولتی بدون تصویر
۲ـ روزنامه دولتی علیه ایران با عنوان « روزنامه دولتی مصور»
۳ـ روزنامه ملی یا ملت سنیه ایران
۴ـ روزنامه علمی یا روزنامه علمیه دولت علیه ایران
در دوره ناصرالدین شاه در رواج روزنامه نویسی اقدامات مهمی صورت گرفت و علاوه بر روزنامه های فوق، روزنامه های دیگری از جمله : مراه السفر،اردو همایون، مریخ، ایران، حکیم الممالک، اطلاع، فرهنگ، دانش، شرف، تبریز، ناصری، احتیاج، ادب و... منتشر می شد.
از آغاز انتشار روزنامه در ایران تا پایان قرن نوزدهم میلادی، همه روزنامه ها تحت تسلط و نظارت دولت بوده است. در این دوره بسیاری از آزادی خواهان و روشنفکران ایران از قبیل میرزا مهدی خان تبریزیِ، جلال الدین کاشانی، ملکم خان و جمال الدین افغانی در کشورهای دیگری چون هند، انگلستان، مصر، ترکیه و... روزنامه هایی تأسیس کردند. برخی از این روزنامه ها عبارت است از : اختر در استانبول (۱۸۹۷ـ۱۸۷۵)، قانون (۱۸۹۰)، حبل المتین در کلکته (۱۸۹۳)، ثریا در قاهره (۱۸۹۸)، پرورش در قاهره (۱۹۰۰)، حکمت در قاهره، چهره نما در مصر، شمس در استانبول، ارشاد در باکو و... در ادامه بحث روزنامه های فارسی قرن دهم ایران را فهرست و برخی را به اجمال معرفی می کنیم.
۱ـ وقایع اتفاقیه ۲ـ روزنامه دولت علیه ایران ۳ـ روزنامه دولتی (بدون تصویر) ۴ـ روزنامه ملت سنیه ایران (ملتی) ۵ـ روزنامه علمیه دولت علیه ایران ۶ـ حکیم الممالک ۷ـ مراه السفر ۸ـ ایران ۹ـ روزنامه علمی ۱۰ـ روزنامه نظامی ۱۱ـ مریخ ۱۲ـ اطلاع ۱۳ـ فرهنگ ۱۴ـ تبریز ۱۵ـ اردو همایون ۱۶ـ دانش ۱۷ـ شرف ۱۸ـ ناصری ۱۹ـ تربیت ۲۰ـ شرافت ۲۱ـ الحدید ۲۲ـ ادب دوره اول در تبریز، دوره دوم در مشهد ۲۳ـ احتیاج ۲۴ـ معارف ۲۵ـ اقبال ۲۶ـ خلاصه الحوادث ۲۷ـ کمال.
ـ وقایع اتفاقیه : به فرمان امیرکبیر در سال ۱۲۶۷ هـ. درتهران به مدیریت حاجی میرزا جبار معروف به تذکره چی شروع به کار کرد. این روزنامه هفته ای یک بار چاپ و منتشر می شد و دارای ۸ صفحه بود. نخستین شماره آن به نام « روزنامچه دارالخلافه تهران» منتشر شد که در صفحه اول آن نقش شیر و خورشید بود و عبارت « یا اسدالله الغالب» درج شده بود و در دو طرف آن تصویر دو درخت دیده می شد. این روزنامه علاوه بر اخبار و مقالات سودمند علمی و اعلامیه های دولتی و فرمان های شاهی، حاوی اخبار داخلی و خارجی بود. روزنامه وقایع اتفاقیه به مدت ۱۰ سال و مجموعاً در۴۷۱ شماره انتشار یافت.
ـ روزنامه دولت علیه ایران : روزنامه وقایع اتفاقیه پس از ۱۰ سال در سال ۱۲۷۷ هـ. تغییر نام داد و با نام «روزنامه دولت علیه ایران» دوره جدیدی را آغاز کرد. در این دوره، روزنامه مصور هم شده بود و باید آن را نخستین روزنامه مصور فارسی دانست. ۱۱ این روزنامه دارای تصاویر زیبای شاهزادگان، درباریان و رجال سیاسی آن دوره است که مخصوصاً به لحاظ منعکس کردن لباس های آن دوره اهمیت دارد. اخبار مربوط به دربار شاهی همیشه مهمترین بخش روزنامه بود و در آغاز قرار می گرفت. بعد ازاخبار داخلی، ترجمه های اخبار خارجی از روزنامه های پاریس، مصر و هند به چاپ می رسید. همانطور که گفته شد در سال ۱۲۳۸هـ. به دستور ناصرالدین شاه روزنامه دولت ایران به چهار روزنامه مستقل تبدیل شد تا بیشتر شبیه به روزنامه های اروپایی شود.
ـ حکیم الممالک : این روزنامه مبتنی بر خاطرات و وقایع و حوادث سفر ناصرالدین شاه از تهران به خراسان در سال ۱۲۸۳ هـ. بود. این خاطرات به وسیله میرزا علی نقی حکیم الممالک به رشته تحریر درآمده و در واقع سفرنامه است. پرفسور ادوارد براون در کتاب خود در باره مطبوعات ایران نوشته است که نویسنده این روزنامه خود ناصرالدین شاه بوده است که فقط سه شماره از آن منتشر شد. ۱۲
ـ ایران : روزنامه ایران در سال ۱۲۸۸ هـ. در تهران به مدیریت محمدحسن خان انتشار یافت. بعد از درگذشت محمد حسن خان مدیریت آن به محمد باقر خان ادیب الممالک رسید. این روزنامه دولتی بود و نشان رسمی کشور که شیر و خورشید بود در بالای آن قرار داشت؛ اما از شماره ۴۴ به بعد نقش شیر و خورشید حذف شد و در سرلوحه کلمه ایران به خط نستعلیق قرار گرفت. مطالب روزنامه اخبار در باره فرمان های شاهی، احکام رسمی، عزاداری های مذهبی و... بود.
بخشی هم به مطالب علمی و ترجمه های تاریخی اختصاص داشت.ـ اطلاع : اطلاع تنها روزنامه ایرانی است که به مدت طولانی بی وقفه انتشار یافت. در سال ۱۲۹۵ در زمان ناصرالدین شاه تأسیس شد و هر دو هفته یک بار منتشر می شد؛ اما صدر هاشمی نوشته است که هفتگی بود. در مورد تاریخ آغاز انتشار آن هم اختلاف وجود دارد. صدر هاشمی در مورد این روزنامه می گوید:
« اخبار مهم تاریخی و سیاسی جهان در این روزنامه منعکس می شد و لذا به جهت اطلاعات بین المللی و منابع و مآخذ، منبع معتبری است».۱۳
ـ معارف : روزنامه معارف در سال ۱۳۱۶هـ. از طرف انجمن معارف ایران در تهران به خط نسخ، چاپ سنگی می شد و چهار صفحه داشت. این روزنامه از شماره ۲۶ به بعد به جای دو بار در ماه، به صورت ده روزه یعنی سه بار در ماه منتشر م شد.
نویسنده مقاله درخصوص هر یک از روزنامه های معرفی شده، به اجمال تاریخ انتشار، نحوه انتشار، موضوع، صاحب امتیاز و نوع قطع و چاپ و... آن را توضیح داده است که به دلیل تطویل، برخی از عنوان ها برگزیده و به اجمال معرفی شد. در پایان می خوانیم:
به طور کلی می توان گفت که روزنامه نگاری فارسی دردوره مشروطیت رونق بیشتری یافت و روزنامه های فارسی بسیاری پدید آمد. در میان آنها، دو روزنامه «نسیم شمال» و «صور اسرافیل» محبوبیت و ویژگی خاصی در ایران کسب نمود که بدون توجه به آنها نمی توان نهضت مشروطیت را چنانکه بود باز شناخت.
منابع و مآخذ:
۱ـ آدمیت، فریدون، روزنامه های ادبی در ایران.
۲ـ آرین پور، یحیی، از صبا تا نیما و از نیما تا روزگار ما، ۳ جلد، تهران، زوار، ۱۳۷۴.
۳ـ آژند، یعقوب، ادبیات نوین ایران، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳.
۴ـ استعلامی، محمد، بررسی ادبیات ایران، تهران، امیرکبیر.
۵ـ شناخت ادبیات امروز، تهران، امیرکبیر.
۶ـ ادبیات دوره بیداری معاصر.
۷ـ افشار، ایرج، روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب، تهران، امیرکبیر، ۱۳۵۱.
۸ـ باستانی، محمد ابراهیم، تاریخ مطبوعات کرمان.
۹ـ باقریان نژاد اصفهانی، زهرا، روزنامه و روزنامه نگاری در ایران، اصفهان، مولانا.
۱۰ـ برزین، مسعود، مطبوعات ایران، تهران، بهجت، ۱۳۵۲.
۱۱ـ شناسنامه مطبوعات ایران، تهران، بهجت، ۱۳۷۱.
۱۲ـ برون، ری.جی، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران، ترجمه محمد عباسی، معرفت.
۱۳ـ پروین، ناصرالدین، تاریخ روزنامه نگاری اریانیان و دیگر پارسی نویسان، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
۱۴ـ حسین زاده، منصور، تاریخ مجلات کودکان و نوجوانان، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۱۵ـ ذاکر حسین، عبدالرحیم، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت.
۱۶ـ سرتیب زاده، بیژن، فهرست روزنامه های موجود درکتابخانه ملی ایران.
۱۷ـ شیخ الاسلام، پری، زبان روزنامه نگاران و اندیشمندان ایران.
۱۸ـ صبا گردی مقدم، احمد، راهنمای روزنامه های ایران (تهیه و تنظیم کتابخانه ملی ایران).
۱۹ـ صلح جو، جهانگیر، تاریخ مطبوعات درایران و جهان.
۲۰ـ طباطبایی، محیط، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، بهجت، ۱۳۷۵.
۲۱ـ قاسمی، فرید، راهنمای مطبوعات ایران.
۲۲ـ سرگذشت مطبوعات ایران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰.
۲۳ـ گویل، کهن، تاریخ سانسور در مطبوعات ایران، تهران، آگاه، ۱۳۶۲.
۲۴ـ محبوبی اردکانی، حسین، تاریخ مؤسسات تمدن جدید ایران.
۲۵ـ مراقبی، غلام حسین، مطبوعات و سیاست ایران.
۲۶ـ نفیسی، سعید، تاریخچه مطبوعات ایران.
۲۷ـ هاشمی، صدر، تاریخ جراید و مجلات ایران.
۲۸- Peter, Avery: "The cambidge History of Iran" vol. ۷, Cambridge, ۱۹۹۱.
مجلات :
۱ـ ایران نامه، ویژه نامه روزنامه نویسی، سال شانزدهم، آمریکا، ۱۳۷۷.
۲ـ تحقیقات روزنامه نگاری، نخستین روزنامه چاپی فارسی در ایران، سال اول، ش ۱، ۱۳۴۴.
۳ـ راهنمای کتاب، جریان های ادبی در مجلات فارسی، ایرج افشار، ش ۷ـ۵، ۱۳۵۶.
۴ـ روشنفکر، سرگذشت روزنامه و مجله در ایران، سال ۱۰، ش ۴۸۳، آذر۱۳۴۱ ش.
۵ـ سخن، روزنامه های فارسی منتشر شده در خارج از ایران، محمود نفیسی، ش ۴۰۳، دوره ۲۰۵.
۶ـ اولین روزنامه ایرانی، علی مشیری، دوره ۱۴، ش ۷.
۷ـ صبح آزادگان، سیری در روند مطبوعات ایران، ش ۲۹ ـ ۶، سال ۱۳۶۲.
۸ـ کاوه، روزنامه نگاری در ایران، تقی زاده، سال ۲، دوره جدید، ش ۶.
۹ـ یادگار، راجع به تاریخ روزنامه نگاری در ایران، رضا صفی نیا، سال دوم، اوت، سپتامبر ۱۹۴۵.
۱۰ـ ـــــــــ ، نخستین روزنامه چاپی در ایران، ش ۲، اکتبر و نوامبر ۱۹۹۴.
پاورقی
* استاد رشته زبان و ادبیات فارسی دانشگاه و مسئول بخش نسخ خطی کتابخانه خدابخش ایالت بیهار
۱ـ تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، مرحوم محیط طباطبایی، ص ۱۴.
۲ـ روزنامه نگاری در ایران، زهرا باقری نژاد، ص ۱۰.
۳ـ رشته های فارسی در سراسر جهان، دکتر م.م. مسعودی، ص ۱۱.
۴ـ مجله تحقیقات روزنامه نگاری، رحیم رضازاده ملک، ش ۳، سال اول.
۵ـ از صبا تا نیما، یحیی آرین پور، ج ۱، ص ۲۳۵.
۶ـ مجله انجمن آسیا (Jouranl of Asiatic Society) ج ۵، ص ۲۳۵.
۷ـ مجله انجمن، مقاله اولین روزنامه ایرانی، علی مشیری، دوره ۱۴، ش ۷.
۸ـ The Eamridge History of Iran, Vol. ۷, p.۸۲۰.
۹ـ روزنامه وقایع اتفاقیه، نمره ۵۱، پنجشنبه ربیع الاول ۱۲۶۸ هـ.
۱۰ـ تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، پیشین، ص ۲۷.
۱۱ـ از صبا تا نیما، یحیی آرین پور، ج ۱، ص ۲۳۸.
۱۲ـ تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دوره مشروطیت، ادوارد براون، ترجمه محمد عباسی، ج ۱، ص ۲۱۹.
۱۳ـ تاریخ جراید و مجلات، صدر هاشمی، ج ۱، ص ۱۹۴.
غلام نبی احمد
برگرفته از: سخن عشق شماره ۱۸ 

 منبع : شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی