کتاب شاه ذوالقرنین و خاطرات ملیجک اثر بهرام افراسیابی
نهضت تنباکو هر چند به اسم میرزای شیرازی ثبت شده است ولی جالب است بدانیم که ایشان در این دوران در سامرای عراق که تابع حکومت عثمانی است حضور داشته و ارتباط نزدیکی با شرایط داخل ایران نداشته است و حکمی را نیز که صادر کرده است بر مبنای تلگرافهایی است که به او می رسیده ولي نفوذ روحانیت در میان مردم بسیار زیاد بوده است تا بدانجا که به سادگی می توانسته حاکمیت را به چالشی جدی بکشاند. در این میان ناتوانی دستگاه حاکمه در حل بحران آشکار است. در مجموع خردورزی نکته ای بوده که در اکثریت پادشاهان قاجار وجود نداشته است. از سوی دیگر خود ناصر الدین شاه هم اعتقادات مذهبی شدیدی داشته تا آنجا که مجموعه ای از اشعار در مدح بزرگان دینی گفته است. به هر حال رفتارهای ناصرالدین شاه نه بر مبنای خشونت که بیشتر بر مبنای احساسات زودگذر بوده است. در جریان شورشهای تهران به شدت ماموران را از تیراندازی به مردم منع می کند و می گوید حتی اگر مردم نایب السلطنه را هم کشتند نباید به سوی مردم تیر اندازی شود.(ص ۴۲۶) نقش روسیه نیز در جریان نهضت تنباکو جالب است روسیه مانند امروز در جریان مجادلات ایران و انگلیس تنها منافع خود را در نظر می گیرد و آتش احساسات مردم را داغتر می کند. به هر حال فسخ قرار داد تنباکو باعث می شود که ایران مجبور به پرداخت غرامت سنگینی به شرکت رژی طرف قرار داد بشود که ایران را وادار به اخذ اولین وام بین المللی خود از بانک انگلیسی می کند....