خاطرات ممتحن الدوله

کتاب خاطرات ممتحن الدوله اثر مهدی ممتحن الدوله به کوشش حسینقلی خانشقاقی

ناظر نشر این مجموعه قریب پانزده سال پیش با این یادداشتها آشنایی یافت.نسخه ای بود ورق ورق شده و درهم افتاده که آقای حسینقلی خانشقاقی فرزند گرامی مرحوم ممتحن الدوله در اختیار داشت.
و آن را به من نموده بود و چون میدش یافته بودم بدان نیت بودم که در گنجینه سفرنامه های ایرانی بچاپ برسانم.
بهمین ملاحظه با دوست عزیز فقیدم مرحوک دکتر حسین محبوبی اردکانی که در آن روزگار همکار صدیق و یار موافق در کار انتشارات دانشگاه بود درباره طرز تنطیم و نشر ان صبتها شد تا ان مرحوم به خواهش من و موافقت حسینقلی خانشقاقی مدتی ان را در دست مطالعه گرفت و به حدی که توانست صاحب محترم نسخه را در حل مشکلات نسخه خوانی باری کرد.
ممتحن الدوله را دو اثر دیگر نیز هست.یکی کتابی است حاوی انتخابی از سخنان بلند و دلپذیر و پند اموز و نکته های تاریخی بزرگان سیاست و فکر اروپا که در خلال ان سرگذشت و اطلاعاتی مبسوط از احوال میرزا سعید خان موتمن الملک و میرزا جوادخان سعدالدوله و میرزا نصرالله خان مشیرالملک و میرزا محمود خان علاالملک و عده ای از اعضای وزرات امور خارجه در ان مندرج است.

 نسخه خطی را خانشقاقی در اختیار دارند و توکپی از ان را سالی چندست که به من لطف کرده اند تا مگر به چاپ کردن ان قسمت از ان که برای تاریخ دوره قاجار مفید است موفق شوم.
تالیف دیگر ممتحن الدوله کتاب ماثر مهدیه است در دو جلد در بیان مطالب دیپلوماسی و فواید جغرافیایی به ایران وجهان.
این کتاب در سال 1310 قمری تالیف شده و مولف خود را در مقدمه ان مهدی مهندس و نایب وزارت امور خارجه ابن رضا قلی تاریخ نویس سرابی معرفی کرده است.

میرزا مهدی خان شقاقی مشهور به ممتحن الدوله نخستین مهندس معمار (آرشیتکت) ایران است. وی در سال ۱۲۶۳ ه. ق. (۱۲۲۳ ه. ش/ ۱۸۴۳ م.) در تهران، محله سنگلج که مرکز سلطنت آن زمان تهران بود متولد شد. پس از چند سال تحصیل در مکتب سرخانه و در مدرسه دارالفنون جدیدالتأسیس در سال ۱۲۷۶ ه. ق. (۱۲۳۶ ه. ش/ ۱۸۵۷ م.) بر اثر یک سلسله اتفاقات خانوادگی به دستور شخص «ناصرالدین شاه» با اولین هیأت محصلین به پاریس اعزام شد و پس از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری در مدرسه عالی «اکل نورمال سوپریور دوپاری» و دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال ۱۲۴۳ ه. ش. (۱۸۶۴ م.) به ایران بازگشت. از جمله آثار مشهور وی می‌توان به ساختمانهای مسجد سپهسالار (شهید مطهری فعلی)، مجلس شورای ملی، پارک اتابک و قصر فیروزه اشاره کرد که طراحی و نقشه‌کشی آنها را شخصأ انجام داده و در اتمام آنها نظارت نموده‌است. میرزا مهدی خان شقاقی (ممتحن الدوله) در خاطرات خود در مورد چگونگی نیل به لقب ممتحن الدوله می‌نویسد که به علت ترجمه و تألیف کتاب حقوق بین‌المللی و نیز تشویق وزارت خارجه به افتتاح مدرسه علوم سیاسی و نوشتن پروگرام این مدرسه با همکاری «سعدالدوله» به لقب ممتحن الدوله و عنوان جنابی مفتخر و به دریافت مبلغ هشتصد تومان اضافه مواجب و رتبه امیر تومانی نایل شد و بعدأ دارای نشان و تمثال ناصرالدین شاهی گردید. وی در تمام مدت وزارت امور خارجه «قوام‌الدوله» مقام مستشاری داشت و در سفر ناصرالدین شاه به اروپا ملتزم رکاب بود. در سفر اول «مظفرالدین شاه» به اروپا نیز در رکاب بود ولی از پترزبورگ مأمور کمیساریای راه انزلی به تهران شد. وی تا مدتها بعد مقام مستشاری وزارت خارجه را حفظ کرد. میرزا مهدی‌خان شقاقی،ملقب به ممتحن الدوله،نخستین معمار ایرانی‌ درس خوانده در فرنگ است.پس از بازگشت به ایران،او را به منصب‌ «مهندس باغات و عمارات سلطنتی»گماشتند و در آن منصب بناهایی‌ در تهران ساخت. در روزگار پیری زندگی‌نامهء خود را نوشت:خاطرات‌ ممتحن الدوله.مضامین معماری این کتاب از شیوهء طراحی و ساخت بنا و اصطلاحات و ویژگی‌های کالبدی معماری و اثث تا اوضاع و احوال‌ عمومی معماری و زندگی در اواخر دوران قاجاریان را شامل می‌شود. نکتهء قابل توجه در این کتاب شواهد برخورد عالم سنتی و مدرن در اندیشه و ذوق معماری ایرانی است که هم خود،به علل گوناگون،در برزخ این دو عالم به سر می‌برده است و هم جامعهء او.این برخوردها در زندگی روزانه و کار حرفه‌ای معماری او نمود یافته است. هرچه در اطراف او روی می‌دهد،مانند ارتباط او با کارفرمایان و معماران سنتی، گزارشی از جامعه‌ای در شرف تغییر است.این معمار از فرنگ برگشته در میان آنچه آموخته و مطلوب زمان است و آنچه از فرهنگ و معماری‌ ایران می‌شناسد سرگشته است...