کتاب تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه ی جدید اثر استانفورد جی شاو ترجمه محمود رمضان زاده

کتاب تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه ی جدید اثر استانفورد جی شاو ترجمه محمود رمضان زاده دو جلدی

یکی از مهم‌ترین آثاری است که تاکنون دربارهٔ تاریخ چند قرنهٔ عثمانی و فرایند شکل‌گیری ترکیهٔ معاصر نوشته شده است. این کتاب در اصل به زبان انگلیسی در دو مجلد منتشر شد و بعدها محمود رمضان‌زاده آن را به فارسی برگرداند. اهمیت انتشار فارسی این اثر در این است که برای نخستین بار مخاطب فارسی‌زبان به منبعی منسجم، جامع و دانشگاهی دست یافت که کل تاریخ عثمانی، از قرن چهاردهم میلادی تا تأسیس جمهوری ترکیه در اوایل قرن بیستم، را در یک مجموعهٔ واحد در دسترس قرار می‌دهد.

جلد نخست کتاب به دوران پیدایش و گسترش امپراتوری عثمانی می‌پردازد. شاو روایت خود را از قبیلهٔ کوچک عثمانی در مرزهای بیزانس آغاز می‌کند و نشان می‌دهد چگونه این گروه توانست در ظرف چند نسل به قدرتی عظیم بدل شود. او مراحل رشد نظامی، سازماندهی سیاسی، فتح قسطنطنیه و تبدیل عثمانی به یک امپراتوری جهانی را با جزئیات روایت می‌کند. این جلد صرفاً تاریخ جنگ‌ها و شاهان نیست؛ بلکه به ساختارهای حکومتی، سازمان دیوانی، نظام مالیاتی، روابط مرکز و ایالات، و نیز به نقش اقوام و اقلیت‌های دینی می‌پردازد. با این حال زبان کتاب همچنان روایی و خطی است؛ یعنی خواننده احساس می‌کند در حال قدم زدن در مسیر طولانی تاریخ عثمانی است و هر ایستگاه تاریخی با نظم و ترتیب پیش روی او قرار می‌گیرد.

جلد دوم، فضای دیگری دارد. این‌جا عثمانی دیگر آن قدرت شکست‌ناپذیر قرون گذشته نیست، بلکه امپراتوری‌ای است گرفتار بحران‌های داخلی و فشارهای خارجی. شاو با دقت به قرن نوزدهم می‌پردازد؛ دورانی که اصلاحات تنزیما‌ت آغاز شد و دولت عثمانی تلاش کرد با نوسازی ارتش، آموزش و دستگاه دیوانی، خود را با مدرنیتهٔ اروپایی هماهنگ کند. اما در همان زمان، ملی‌گرایی در میان ملل مختلف تحت سلطهٔ عثمانی شعله‌ور شد و یکپارچگی امپراتوری به خطر افتاد. او جنگ‌های ویرانگر با روسیه و قدرت‌های اروپایی، بحران‌های مالی، و دخالت قدرت‌های خارجی در امور داخلی عثمانی را شرح می‌دهد و نشان می‌دهد چگونه این تحولات دست به دست هم دادند تا امپراتوری به تدریج از درون تهی شود.

اوج روایت در جلد دوم به جنگ جهانی اول می‌رسد. شاو سقوط نهایی عثمانی و تجزیهٔ آن را در چارچوب اتحادش با آلمان و شکست در جنگ بررسی می‌کند. سپس به ظهور مصطفی کمال آتاتورک و جنبش استقلال ترکیه می‌پردازد و توضیح می‌دهد چگونه با لغو سلطنت و خلافت و برپایی جمهوری، کشوری نوین متولد شد که بر ویرانه‌های عثمانی ایستاده بود. نویسنده اصلاحات کمالیستی را نه صرفاً یک تغییر سیاسی، بلکه به عنوان پروژه‌ای گسترده برای ساختن جامعه‌ای نوین، سکولار و ملی‌گرا توصیف می‌کند.

روش کار شاو ترکیبی از تحلیل سیاسی و نهادی است. او به جای روایت صرف از سلسله‌ای از شاهان، بیشتر به سازوکارهای قدرت، سازمان‌های نظامی، قوانین، مالیه و روابط خارجی توجه دارد. نگاه او تا حدی ساختاری است؛ یعنی تحولات را در قالب روندهای بلندمدت توضیح می‌دهد، نه فقط در قالب شخصیت‌ها. همین رویکرد باعث شده کتابش به عنوان یک اثر مرجع در دانشگاه‌ها تدریس شود. البته همین نگاه ساختاری نقطه‌ضعف هم به شمار می‌رود: چرا که زندگی روزمرهٔ مردم عادی، نقش زنان، یا تنوع فرهنگی و اجتماعی امپراتوری کمتر در این روایت به چشم می‌آید. شاو بیشتر به امپراتوری از بالا نگاه می‌کند؛ از دید دولت، ارتش، دیوان و رجال سیاسی.

در باب ترجمهٔ فارسی نیز باید گفت کار محمود رمضان‌زاده خدمتی ارزشمند است، زیرا این متن حجیم و تخصصی را به دست جامعهٔ فارسی‌زبان رسانده است. اما مانند هر ترجمهٔ علمی، دشواری‌هایی دارد؛ به ویژه در برگرداندن اصطلاحات دیوانی عثمانی یا عناوین نظامی و اداری که همیشه معادل دقیقی در فارسی ندارند. با وجود این، نسخهٔ فارسی همچنان یکی از بهترین و قابل‌دسترس‌ترین منابع برای شناخت عثمانی در ایران محسوب می‌شود.

این کتاب نقاط قوت زیادی دارد: جامعیت در پوشش شش قرن تاریخ، انسجام روایت، اتکا به منابع گسترده، و توانایی در پیوند دادن وقایع سیاسی با تحولات نهادی. اما محدودیت‌هایش هم باید دیده شود: کم‌توجهی به تاریخ اجتماعی، نادیده‌گرفتن تجربه‌های اقلیت‌ها، و گاهی هم‌سویی ناخواسته با روایت‌های رسمی دولت ترکیه. منتقدان معتقدند که مثلاً در موضوع اقلیت‌های ارمنی یا یونانی، روایت شاو کمی محافظه‌کارانه است.

با همهٔ این نکات، ارزش کتاب همچنان پابرجاست. برای دانشجویان تاریخ، پژوهشگران علوم سیاسی، و خوانندگانی که می‌خواهند بدانند چگونه امپراتوری عثمانی به ترکیهٔ امروز تبدیل شد، این اثر نقطهٔ شروعی بی‌بدیل است. خواننده پس از مطالعهٔ آن تصویری منظم و گسترده به دست می‌آورد؛ تصویری که گرچه کامل نیست، اما چارچوبی محکم می‌دهد تا بعداً بتواند با مطالعهٔ منابع دیگر ابعاد پنهان‌تر و چندصدایی تاریخ را نیز ببیند.

در نهایت، «تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیهٔ جدید» نه فقط یک کتاب تاریخی، بلکه نوعی سفر فکری است. سفری که خواننده را از روستاهای مرزی آناتولی در قرن چهاردهم، به کاخ توپقاپی در اوج قدرت، به میدان‌های جنگ بالکان و خاورمیانه، و سرانجام به آنکارای جمهوری نوپای ترکیه می‌برد. اثری است که باید با دقت خوانده شود، با نقد همراه گردد، و در کنار منابع دیگر دیده شود تا تصویر عثمانی و ترکیه به شکلی زنده و کامل‌تر در ذهن ما ساخته شود.