ایران سیصد و هفتاد سال پیش از نگاه سیاح عثمانی اولیا چلبی

کتاب ایران سیصد و هفتاد سال پیش از نگاه سیاح عثمانی اثر اولیا چلبی ترجمه عباس جوادی

ایران سیصد و هفتاد سال پیش از نگاه سیاح عثمانی» کتابی است که بر اساس سفرنامهٔ اولیا چلبی، جهانگرد معروف عثمانی (۱۰۲۰-۱۰۹۳ هجری قمری/۱۶۱۱-۱۶۸۲ میلادی)، تدوین شده است. اولیا چلبی در طول بیش از چهل سال، به سرزمین‌های مختلفی در قلمرو امپراتوری عثمانی و مناطق همجوار سفر کرد و مشاهدات خود را در سیاحت‌نامه‌ ش به رشتهٔ تحریر درآورد. این اثر به‌عنوان یکی از مفصل‌ترین سفرنامه‌های تاریخ اسلام شناخته می‌شود و اطلاعات ارزشمندی دربارهٔ جغرافیا، فرهنگ، آداب و رسوم، سیاست و زندگی اجتماعی مردمان آن دوران ارائه می‌دهد.

اولیا چلبی در سه مقطع مختلف به ایران سفر کرد که نخستین آن در سال‌های ۱۰۵۶ تا ۱۰۵۷ هجری قمری (۱۶۴۶-۱۶۴۷ میلادی) و در دورهٔ سلطنت شاه صفی و شاه عباس دوم صفوی بود. او در این سفر به‌عنوان مأمور گمرک برای توسعهٔ روابط اقتصادی و تجاری، به شهرهای مختلفی از جمله ایروان و تبریز سفر کرد. در این سفر، او از مناطق مختلف آذربایجان، شروان و قره‌باغ بازدید کرد و مشاهدات خود را با جزئیات دقیق در سفرنامه‌اش ثبت نمود.

در سفرنامهٔ اولیا چلبی، توصیفات مفصلی از شهرها، روستاها، قلعه‌ها، بازارها، مساجد، مدارس، آداب و رسوم محلی، زبان‌ها و مذاهب مردم ایران در قرن هفدهم میلادی آمده است. او به تحلیل نام شهرها، تاریخچهٔ آن‌ها، عادات و سنت‌های ساکنان، زیارتگاه‌ها، محصولات کشاورزی، غذاها و نوشیدنی‌ها، و حتی مشاهدات عجیب و غریب خود پرداخته است. برای مثال، در توصیف شهر مرند، آن را «باغ ارم مانند تخت خان الوند» نامیده و اشاره کرده که این شهر در گذشته شکارگاه شاهرخ، فرزند امیر تیمور، بوده است. همچنین، او از بازارها، مدارس و مکتب‌های شهر تبریز سخن گفته و این شهر را به‌عنوان «شهر عظیم و قلعه قدیم تبریز دلاویز» توصیف کرده است.

این سفرنامه حاوی نکات و جزئیات بسیار جالبی دربارهٔ زندگی مردم، فرهنگ، زبان و اوضاع اجتماعی و سیاسی ایران در دورهٔ صفوی است که تاکنون کمتر مورد توجه قرار گرفته است. اولیا چلبی به‌عنوان یکی از معدود سیاحان عثمانی، خاطرات سفرهای خود را به زبان ترکی عثمانی ثبت کرده است. این کتاب، با ترجمه و تلخیص عباس جوادی، به فارسی برگردانده شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. مطالعهٔ این اثر می‌تواند دیدگاه‌های تازه‌ای دربارهٔ تاریخ و فرهنگ ایران در قرن هفدهم میلادی ارائه دهد.

لازم به ذکر است که برخی پژوهشگران، قسمت‌هایی از سیاحت‌نامهٔ اولیا چلبی را حاصل تخیلات نویسنده می‌دانند و به دقت تمام مطالب آن تردید دارند. با این حال، این اثر همچنان به‌عنوان منبعی ارزشمند برای مطالعهٔ تاریخ و فرهنگ ایران و سرزمین‌های همجوار در دورهٔ صفوی محسوب می‌شود.