آذربایجان و والی عکاس

كتاب بسیار جالب آذربایجان و والی عکاس بازنويسي خاطرات و آلبوم علي خان والي است كه در دوره ناصري حين حكومت در شهرهاي آذربايجان با آنها مواجه شده و شروع به نوشتن وقايع و تصوير برداري از آنها نموده است. عکسهای توصیفی علی خان والی که شامل شرح سفرها و مأموریتهای حکومتی اش در نواحی شمال غربی کشور، احوال مردم و افراد خانواده، و حوادث زمان خود است. آلبوم حاوی تعداد کثیری عکسهای فردی و گروهی از اقشار مختلف مردم است. این آلبوم در کتابخانه هاروارد است. در آرشیو ما فقط عکسهای مربوط به زندگی زنان انتخاب شده است. اندازه آلبوم ۳۰ در ۴۵ سانتیمتر است، ۴۴۸ صفحه و ۱۴۱۲ عکس دارد علی‌خان والی،از رجال نیمهء دوم دورهء قاجاریه،مجموعه‌ای از عکس و نوشته از خود به جا گذاشته که از اسناد ارزندهء معماری و فرهنگ دورهء قاجاریه است.او عکاسی را،همراه با زبان فرانسوی و تاریخ و جغرافی‌ و مقدمات هندسه،در سن پترزبورگ آموخت.پس از اتمام تحصیل و دیدار از دیگر بلاد اروپا به ایران بازگشت. نخست پیش‌خدمت خاصهء همایونی در دربار ناصر الدین شاه شد.سپس او را به حکومت مراغه و بعدها به حکومت اردبیل و مشکین و سنندج و ساوجیلاغ و ارومیه‌ گماشتند.در حین همهء این مدت،علاوه بر امور کشوری و لشکری که‌ در آنها توفیقاتی هم داشت،به کارهای فرهنگی نیز می‌پرداخت.تأسیس‌ نخستین مدرسه به سبک اروپایی برای آموزش زبان فرانسوی و هندسه‌ و مشق نظامی در خوی،سامان‌دهی اطراف ارومیه و طاق‌دار کردن‌ بازارها و سنگ‌فرش کردن کوچه‌های این شهر از جملهء آنهاست. علی‌خان در همهء این مدت عکاسی می‌کرد و از آن برای ثبت و ضبط وقایع و تهیهء گزارش برای دار الخلافه بهره می‌برد.با این حال، موضوعات دیگر،از قبیل مناظر طبیعی،بناهای کهن و جدید،و افراد و جامعه را از نظر دور نمی‌داشت.بعدها مجموعه عکس‌هایش را در چند آلبوم یا«کتاب عکس»گردآورد و با پیوستن شرح‌هایی به‌ عکس‌هایش،آنها را به اسنادی یگانه از تاریخ معماری و فرهنگ و جامعه در دورهء خود بدل کرد. از علی‌خان سه کتاب عکس در آلبوم خانهء کاخ گلستان ثبت شده‌ است.یکی از آنها آلبوم موضوع این مقاله است.این آلبوم،که اکنون‌ به امانت در کتابخانهء دانشگاه هاروارد نگهداری می‌شود،حاوی 1405 قطعه عکس با ابعاد و موضوعات متنوع است.بسیاری از عکس‌های‌ آن شرح دارد.مقدمهء آلبوم شامل شرح حال علی‌خان از زمان ولادت‌ تا پایان حکومت در اردبیل به سال 1307 ق است. عکس‌های این آلبوم را از نظر موضوع می‌توان به چند دسته‌ تقسیم کرد:اماکن،بناها،و مجموعه‌های شهری و روستایی؛آدم‌ها(شامل‌ افراد و اجتماعات)؛مناظر و مرایای طبیعی؛پرده‌ها و مجالس نقاشی؛ نقشه‌های جغرافیایی. علی‌خان والی از دانش‌آموختگان رشتهء تاریخ و جغرافیاست که پس از تحصیل در روسیه و دیدار از اروپا به ایران بازگشت.نخست پیش خدمت خاصهء همایونی‌ بود.سپس او را به حکومت مراغه گماشتند.در این‌ هنگام،شیخ عبید الل�'ه از سرکردگان کرد در مملکت عثمانی، به تحریک حمزه آقانامی به میاندوآب و مراغه و ارومیه‌ حمله کرد. علی‌خان به یاری قشون ولایات دیگر موفق به‌ دفع او شد.این توفیق موجب شد مدتی دراز در حکومت‌ این مناطق بماند.علی‌خان به حکومت اردبیل و مشکین‌ و سنندج و ساوجبلاغ هم منصوب شد و در دفع شر طاغیان مناطق مذکور توفیقات چشم‌گیر یافت.از جملهء این اقدامات،رفع اغتشاش و سرکوب شورشیان طایفهء شاهسون در اردبیل در سال 1313 ق(پس از کشته شدن‌ ناصر الدین شاه)است. وي جزو اولين دربارياني است كه با فن عكسبرداري آشنا بوده است. ورود او به كشور با ضايعه دردناكي همراه شده و پدر را از دست مي دهد پس از مرگ پدر براي اينكه لياقت خود را در فرمانبرداري از حاكم (ناصرالدين شاه) ثابت كند در ركاب وي عازم سفر عتبات عاليات مي شود. ناصرالدين شاه پس از اين سفر حكومت مراغه را به وي پيشنهاد نمود. وي عكاسي جديد را از حكومت مراغه آغاز و شروع به نوشتن حوادث و وقايع دوران حكومتش نمود. وي پس از مراغه به حكومت شهرهاي اروميه، خوي، تبريز و اردبيل رسيد و تمامي حوادث را در دوره بيست ساله حكومت آذربايجان به رشته تحرير در آورد.