تاریخ جدید یزد

تاریخ جدید یزد ، کتابی تاریخی دربارة یزد به فارسی تألیف احمدبن حسین کاتب یزدی در سدة نهم . این کتاب در ایام سلطنت جهانشاه قراقوینلو (839ـ872) نوشته شده است و تا وقایع 862 را دربر دارد (کاتب یزدی ، ص 285؛ جعفری ، تعلیقات افشار، ص 202). از زندگی مؤلف اطلاعی در دست نیست ؛ ممکن است محمدحسین بن احمد کاتب یزدی ، نگارندة یوسف و زلیخای منثور، پسر او بوده باشد (کاتب یزدی ، مقدمة افشار، ص 98؛ منزوی ، ج 5، ص 3755).

تاریخ جدید یزد مشتمل بر دوازده مقاله است . دو مقالة نخست آن به روایت افسانه مانندِ ساختن زندان در یزد به دست اسکندر و اوضاع آن شهر در دورة ملوک فرس اختصاص دارد (ص 19ـ54). ده مقالة دیگر دربارة سلسله های پس از اسلام است . قسمت مهم کتاب از فصل هفتم به بعد است ، یعنی آنچه به دورة تیموری ، بویژه عهد شاهرخ و فرزندان او که در فارس و یزد حکمروایی می کردند، همچنین جهانشاه قراقوینلو مربوط می شود (ص 55 ـ287). مؤلف در مقدمة کتاب از کتابهایی چون تواریخ طبری ، ابن جوزی ، یافعی ، تاریخ گزیده ، سیرالملوک نظام الملک (کذا)، کتاب البلدان (ظاهراً از یعقوبی )، عجایب الاقالیم (ناشناخته )، جامع الحکایات (کذا)، تاریخ جهانگیری دربارة تیمور (ناشناخته ) و تاریخ معینی شاهرخی (شاید منتخب التواریخ معینی ) نام برده که در تألیف کتاب به آنها نظر داشته است . همچنین در مورد چند سلسله گفته است که تواریخ خاص آن سلسله ها را دیده ، اما نام آنها را نیاورده است (ص 5 ـ6). از بعضی «راویان ثقات و پیران کهن سال صادق القول » نیز مطالبی نقل کرده است (ص 6)، ولی اساس تألیف کتاب وی تاریخ یزد * نوشتة جعفربن محمد جعفری بوده است . تاریخ یزد جعفری تا وقایع 845 را دربرگرفته ؛ بنابراین تاریخ جدید یزد در مناسبت با وقایع بعد از این تاریخ اهمیت دارد (جعفری ، ص 18، تعلیقات افشار، ص 203ـ205). تاریخ جدید یزد نسبت به تاریخ یزد مفصّلتر است و مطالبی از جمله قحطی 858 و سیل 860 و احداث بقعة امامزاده در 861 حاصل مشاهدات شخصی مؤلف است (ص 271، 276ـ 278، 283؛ جعفری ، تعلیقات افشار، ص 205). این کتاب همچنین حاوی اطلاعات مفیدی در بارة ابنیة موجود یزد، بقاع و ساختمانهای از میان رفته ، تاریخ بنای آنها و بعضی از کتابه های شعری است (ص 114ـ 196). از دیگر ویژگیهای این کتاب است : کاربرد لغات و اصطلاحات خاص عمارات و ساختمانها، مانند طنبی و پیشان و پیشگاه ، که در منابع دیگر کمتر به کار رفته است (ص 86، 93، 122)، شرح چگونگی پرداخت مواجب و چگونگی سرشماری ، تحصیل و تمغا و نعل بها (کاتب یزدی ، ص 234، 262، مقدمة افشار، ص 8).

از تاریخ جدید یزد تاکنون هشت نسخة خطی شناخته شده که قدیمترین آنها متعلق به قرن یازدهم است (کاتب یزدی ، مقدمة افشار، ص 11ـ12؛ منزوی ، ج 6، ص 4240ـ4241). این کتاب نخستین بار در 1317ش به مناسبت تأسیس مدرسة ایرانشهر در یزد به چاپ رسید (کاتب یزدی ، مقدمة افشار، ص 11، پانویس 2؛ مشار، ج 1، ستون 1064). در 1345ش نیز بر اساس سه نسخة خطی با تصحیح و مقدمة ایرج افشار چاپ شد (کاتب یزدی ، مقدمة افشار، ص 11ـ12؛ مشار، همانجا).

منابع : جعفربن محمد جعفری ، تاریخ یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1343ش ؛ احمدبن حسین کاتب یزدی ، تاریخ جدید یزد ، چاپ ایرج افشار، تهران 1357ش ؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355ش ؛ احمد منزوی ، فهرست نسخه های خطی فارسی ، تهران 1348ـ1353ش .

/ ایرج افشار /

{tortags,40,4}