کتاب سفرنامه سیف الدوله اثر سیف الدوله سلطان محمد
در این کتاب جالب که سلطان محمد سیف الدوله از شاهزادگان قاجار و از فرزندان فتحعلی شاه است. وى در سال 1279 هجرى تصمیم به زیارت كعبه گرفت و از تهران، از راه دشت، دریاى خزر، تفلیس استانبول به مكه رفت و پس از انجام فریضه حج، از راه عراق و جنوب به تهران بازگشت. سیف الدوله به اوضاع جغرافیایى، وضع سیاسى و اخلاقى و اجتماعى مردم در شهرهاى مسیر توجه داشته است. كتاب سفرنامه، حاوى خاطرات بعد از سفر حج او نیز هست. علت نامگذارى كتاب به «سفرنامه مكه» آن است كه تصمیم اولیه او سفر مكه بوده و نیز ارزش معنوى این قسمت از سفر در نامگذارى كتاب مؤثر بوده است. روز جمعه سیم ذى الحجه كشتى‌اى كه او بر آن سوار است در بندر جده لنگر مى‌اندازد. آنها در رابُغ محرم مى‌شوند و در جحفه تجدید نیت مى‌كنند، چون احرام شیعه از جحفه است. سیف الدوله شهر مكه را بزرگ توصیف كرده و گفته است: عمارات آن از سنگ تراشیده و پنج تا شش طبقه است. كوچه‌هایش را كثیف، مردم دولتمندش را متكبر و بد سلوك و زن‌هایش را فاسد دیده است. نویسنده در ارتباط با بناى مسجدالحرام، ابعاد مناره‌هاى مسجد، مدارس همجوار، درهاى چهل‌گانه مسجد و بناى كعبه، حجر اسماعیل، مقام ابراهیم، طاق بنى‌شیبه، چاه زمزم، محل نماز چهار مذهب كه به عقیده نویسنده ساختمان آنها مسجد را از نمایش انداخته سخن گفته است. درباره پوشش كعبه مى‌نویسد: «همه ساله پیراهن سیاهى كه از ابریشم بافته مى‌شود و سمت بالاى آن یك كتیبه گلابتون دارد، از مصر مى‌آورند و پیراهن سال پیش در میان شرفا و خدام قسمت مى‌شود. پیراهن ابریشمى سرخى كه اطرافش گلابتون دوخته است به جهت داخل حرم، همه ساله از اسلامبول مى‌آید و پیراهن سال پیش را به جهت شرافت به خزانه سلطان مى‌برند و كسى نمى‌تواند او را تصرف كند.» در ارتباط با صفا و مروه، منا، مشعر و عرفات در حد لزوم سخن گفته و درباره ضریح حضرت رسول و وضع داخل مسجد به تفصیل قلم زده است. این کتاب، تحت عنوان سفرنامه مکه در فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی ایران مضبوط است اما با توجه به تنوع مطالب آن شاید عنوان سفرنامه مکه به کتاب حاضر از یک جهت نامناسب باشد: زیرا نویسنده سفر خود را از تهران به قصد زیارت مکه آغاز کرده اما پس از پایان مراسم حج، به عراق رفت و در آنجا به زیارت عتبات مشغول گردید. سپس به ایران بازگشت و همچنان به سفر خود ادامه داد و... با وجود تراکم مطالب و همچنین نا به هم پیوستگی آنها، کتاب حاضر حاوی نکات دقیق جغرافیایی، تاریخی و سیاسی و اجتماعی است. نویسنده هر آنچه را که لازم و سودمند می دانسته و برای آنها از نظر اجتماعی اهمیت قائل بوده بیان کرده است.