هزار و یکشب

کتاب هزار و یکشب چاپ قبل انقلاب

کتاب هزار و یکشب چاپ هزار و سیصد هفده نمونه جمع شده از داستان‌های افسانه‌ای قدیمی هندی، ایرانی و عربی است که به زبان‌های متعددی منتشر شده‌است. شروع داستان هزارو یکشب به نقل از پادشاهی است ساسانی با عنوان شهرباز (پادشاه) و روایتگر آن شهرزاد (دختر وزیر) است. اکثر ماجراهای آن در بغداد و ایران می‌گذرد و داستان‌های آن را از ریشهٔ ایرانی دانسته‌اند، که تحت تاثیر آثار هندی و عربی بوده‌است. اینکه داستان‌های هزار و یک شب مشخص و روشن باشند و تعداد آن‌ها دقیقاً هزار و یک باشد چندان واقعی به نظر نمی‌رسد. اما داستان‌های زیادی زیر نام هزار و یک شب نوشته شده‌است.

هزار و یکشب در قصه هایش با بعضی خوارق عادات و سلوک عرفای مسلمان هم عنان می شود. اما بیگمان سبک و اسلوب همه ی کتاب مربوط به جهان اسلام است، زیراکه این داستان ها، بازتاب سهولت دنیای اسلام در درونی کردن داده های گوناگون در قرون وسطی و زدن مهر خود بر آنهاست. شرق شناسان عموما اتفاق نظر دارند که این مجموعه، التقاطی از متون دارای ریشه های بس گوناگون است که در طی چندین قرن، پرداخته شده اند و کتاب در قرن 13 و 14 میلادی شکلی ثابت به خود گرفته است. این که تصور کنیم هزار و یک شب اثر یک نویسنده است، بر جایی نااستوار ایستاده ایم. در حقیقت با اثری جمعی سر و کار داریم که نه تنها به مدت چندین قرن فراهم آمده است، یلکه نمودار گرایش هایی بس مختلف نیز هست و کلا چهار دسته داستان در آن تشخیص می توان داد: الف) نخست هسته ی قصه های ایرانی الاصل و هم ریشه با داستان های شاهنامه و هم ارز شاهنامه که به دست فاتحان مسلمان با اسلام انطباق یافته اند و قدیم ترین بخش هزار و یک شب اند. خصیصه ی این قصه ها، غنای تخیّلی و وهمناک، و مداخله ی دائم جنیان و پریان، و وفور مسخ و حلول و سخنگویی جانوران است. دوز و کلک ها و اندیشه های این مجموعه ایرانی ست؛ نام شخصیت های اصلی (شهریار و شهرزاد و دینارزاد و شاه زمان) ایرانی ست و تقطیع بندی این اثر نیز ایرانی ست. درواقع کتاب زبان پهلوی زبان "هزار افسان" که بین قرون 2 تا 4 هجری به عربی ترجمه شد باید پایه ی اصلی این کتاب بوده باشد. هسته ی اصلی این کتاب شامل شاه شهریار و حیوانات و پرندگان و اسب آبنوس و فریزاد گلخنده و علی بابا و چهل دزد و غیره متعلق به همین منبع کهن است. ب) دومین دسته ی حکایات که بیشتر مغازله آمیزاند، تا وهمناک و در بغداد در دوران خلافت هارون الرشید می گذرند، قصه های عاشقانه با عواقب عدیده اند. در این داستان ها، مناظر زندگی درباری یا شهری، اندک اندک جایگزین صحنه های طلسم و جادو می گردند. داستان های عشقی به معنای ویژه ی واژه (قصه ی علی بن بکار و شمس النهار و نعم و نعمت و غیره) و حکایات کمابیش ظریف مردم پسند برگرفته از وقایع اتفاقیه که مداح آنها را در بازارها نقل می کرده است. اشعار شهوت انگیز و از طرفی جعفر برمکی، آخرین بازمانده ی خاندان برمکیان مربوط به همین دسته اند. پ) برعکس، عنصر شگرف و خارق العاده، در دوره ای از قصه های دریانوردان که مشهورترینشان قصه های سندباد بحری، مربوط به بندر بصره، نقش بسته است. اعجاب انگیزی این قصه ها ناشی از به هم آمیختگی تنگاتنگ راست و دروغ است. این قصه ها، حماسه ی نخستین دریانوردان مجهز به قطب نما و شاخص و میل رصد و شمسه و اسطرلاب به کشف مناطق ناشناخته می روند. ت) شهری و بورژوازی شدن قصه ها در چهارمین دسته که در قاهره پرداخته شده اند و به قصه های کهن مزید گشته اند، برجستگی بیشتر می یابد. یعنی حکایات مشتمل بر ماجراجویی های قهرمانان و قصه های هزل آمیز و هجوآلود و صحنه هایی از زندگی اعیان خوش ذوق و ظریف و گوشه هایی از معاش سوداگران و پیشه وران، تقریبا به طور کامل، جانشین وهمناکی قصه های کهن می شوند. قصه های جوذر صیاد از جمله قصه های این دوره است. البته در این قصه، چنانکه در قصه ی علاءالدین نیز، عناصری مراکشی الاصل به چشم می خورد. این قصه ها مشحون از عناصر اعجاب انگیز و خوارق عادت اند. اما این عنصر اعجاب انگیز از عنصر شگفتی زای ایرانی تبار، متمایز است و در آن، پاره خاطراتی از ادبیات تعلیمی مصر باستان و برگرفته هایی از روایات تلمودی، می توان یافت.[۱] البته قصه هایی هم هستند که در هیچ طبقه ای نمی گنجند و تنها قصه هایی عامیانه اند. به این نکته نیز باید اشاره کرد که در واقع، چندین چاپ عربی هزار و یک شب وجود دارد که در هند و مصر و سوریه و سرانجام در اروپا به طبع رسیده اند و روایات مختلف کتاب به شمار می روند، تا آنجا که بعضی کتب نخستین ترجمه شده در اروپا، قصه هایی دارند که در نسخ عربی آن موجود نیست!