لب لباب مثنوی

كتاب لب لباب مثنوی اثر مولانا ملا حسین كاشفی

کتاب شعر زیبای لب لباب مثنوی روزی پدری که از بلخ می‏گریخت در راه به دیدار پیری شصت ساله در شادیاخ نیشابور رفت. کودکی خردسال در این‏سفر با پدر همراه بود فریدالدین محمدبن ابراهیم عطار نیشابوری پیر شصت ساله روی از جهان در کشیده، چون‏بهاءالدین محمد بلخی را در سرای خویش دید و نظر بر آن کودک خرد، جلال الدین محمد، افکند، گفت:« زود باشدکه این پسر آتش در سوختگان عالم زند» زد و شد چنانکه دیدیم و شنیدیم. اکنون نزدیک به هفتصد و چهل سال از آن‏آتش افروختنها می‏گذرد. خدا داند که چسان میلونها مردم را آن آتش در گرفته است. شیخ زاده بلخی از گوشه خانقاه‏قونیه جهان گرفت وه که چه آسان است و آن دیگری را که این مایه در رگ و پی راه نیافته چنان دشوار است که اگرعمرها بزید باز بدان نتواند رسید! کتابی است در شش دفتر شامل 25632 بیت که هفیصد و چهل سال است از کنار دریای روم گرفته تا کنار رود گنگ برهمه اندیشه‏ها حکمرانی می‏کند. نسخه‏ها از آن برداشته‏اند، شرح‏ها بر آن نوشته‏اند،چاپها از آن کرده‏اند، ترجمه‏ها ازآن کرده‏اند،خلاصه‏ها از آن پرداخته‏اند یکی می‏خواند و بر اوراق آن می‏گرید، یکی زمزمه می‏کند و بر اشعار آن دست‏می‏افشاند و پای می‏کوبد، یکی در نماز و طاعت آن را با راز و نیاز خود جفت می‏کند، یکی از آن حکمت می‏آموزد،دیگری عرفان، سومی لغت و صرف و نحو، چهارمی سخن گویی و فصاحت، پنجمی دین، ششمی داستان آن رااز برمی‏کند، یکی به اشعار آن مثل می‏زند، دیگری سخن آن را گواه خود می‏آورد، یکی را می‏خنداند، دیگری را می‏گریاند.خدا داند که این کتاب چه شورها در جهان افکنده و چه شورها را فرونشانده است. جلال الدین محمد مولوی و کتاب مثنوی او داستان بسیار طولانی دارد و در یکی چند صحیفه نمی‏توان این مبحث‏بدین درازی را برگزارد. یک زبان خواهد به پهنای فلک، چنانکه هنوز با آن همه که در هفتصد سال نوشته‏اند و گفته‏اندگفتنی و نوشتنی بسیار است. این کتاب دریایی است پهناور که ازین کران بدان کران آن سالها راه است. چه بسا مردم که درمیان موجهای مردم اوبارآن غرق شده‏اند و هرگز به ساحل نرسیده‏اند! برای کسانی که مجال و همت این دریانوردی جان اوبار ندارند یگانه راه‏فرونشاندن تشنگی ازین آب زلال آن است که به خلاصه‏ای از این کتاب دست بیازند و به یک دو کف آب تشنگی جان‏فرسای خود را شفایی بخشند. خلاصه‏های بسیار با سلیقه‏های گوناگون و در زمانهای مختلف از مثنوی پرداخته‏اند، اماتردیدی نیست که بهترین خلاصه لب لباب معنوی است که دانشمند نامی سده نهم ایران کمال الدین حسین بن علی‏بیهقی هروی واعظ کاشفی پرداخته است. کمال الدین حسین بن علی بیهقی هروی واعظ کاشفی که در عرف ادبیات ایران به ملاحسین کاشفی معروف است ازبزرگان دانشمندان و نویسندگان و سرایندگان نیمه دوم سده نهم ایران بود. در شهر سبزوار در ناحیه بیهق ولادت یافت‏و خاندان او همه از مردم بیهق بودند و وی نخست در سبزوار می‏زیست و به وعظ و تذکیر می‏پرداخت و چون بانگی‏خوش و گیرنده و بیانی فریبنده و حافظه سرشار و دانش فراوان داشت در فن خویش همانند نداشت و مجالس ذکر وموعظت او خواهان بسیار داشت و مردم بر او اقبالی عظیم می‏کردند. پس از چندی از سبزوار آهنگ سفر کرد و به‏نیشابور و از آنجا به مشهد رفت و در 860 که در مشهد بود شبی سعدالدین کاشغری عارف نامی آن زمان را که در هرات‏می‏زیست و در روز چهارشنبه 7 جمادی الاخره 860 درگذشت در خواب دید که او را می‏گفت:« زود باش و خود را به‏منزل ما برسان». چون بیدار شد در جستجوی سعدالدین کاشغری بر آمد و مردم شهر سعدالدین مشهدی را به اونمودند و چون نزد او رفت دید آن مردی که در خواب دیده است وی نیست و باز در طلب سعدالدین کاشغری بود که‏قافله‏ای از هری به مشهد رسید و چون جویا شد گفتند چندی پیش در هرات جهان را بدرود گفت. پس از آن کاشفی آهنگ هرات کرد و آنجا بر سر مزار سعدالدین کاشغری به دیدار نورالدین عبدالرحمن بن احمدجامی شاعر و صوفی معروف سده نهم رسید و خوابی را که دیده بود نقل کرد. جامی گفت: این خواب را چگونه تعبیرمی‏کنی؟ گفت تعبیر آن است که در تربت وی مرا به خاک سپارند.جامی گفت: بهتر آنست با سعدالدین کاشغری‏خویشاوندی کنی و به همین جهت در سال 904 کاشفی دختر خواجه اکبر معروف به خواجه کلان را که پسرسعدالدین کاشغری بود برای پسر خود فخرالدین علی گرفت. پس از آن کاشفی مدتی در هرات زیست و به راهنمایی‏جامی در سلک طریقه نقشبندی در آمد و همچنان در هرات به وعظ و ذکر می‏پرداخت و در ضمن با شاهزادگان‏تیموری مخصوصا کمال‏الدین سلطان حسین بایقرا پادشاه نامی دانش پرور آن زمان پیوستگی یافت و امیر علیشیرنوایی امیر معروف دربار وی که در پرورش هنر و دانش از بزرگان تاریخ است او را بسیار می‏نواخت و وی را به نوشتن‏کتابهایی چند برانگیخته است. کاشفی چندین سال در شهر هرات زیسته و هر روز آدینه بامداد در دارالسیاده سلطانی وپس از گزاردن نماز آدینه در جامع امیر علیشیر و هر روز سه شنبه در مدرسه سلطانی و هر روز چهارشنبه در سر خاک‏خواجه ابوالولید احمد وعظ می‏کرد و چندی نیز در حظیره سلطان احمد میرزا مجلس وعظ داشته است. چنان‏می‏نماید که درپایان زندگی خویش سفری هم به هندوستان کرده باشد و سرانجام در سال 910 در هرات در گذشته‏است. کاشفی دانشمند بسیار پرکاری بوده و اکنون سی و هفت کتاب از او به دست است که در فنون مختلف اخلاق و تاریخ وتفسیر و حدیث و سلوک و تصوف و نجوم و ریاضیات و فقه به زبان تازی و پارسی نوشته و در همه این دانشها دست‏داشته است و در نظم و نثر زبان فارسی زبر دست بوده و در شعر فارسی کاشفی تخلص می‏کرده است و بسیاری ازاشعار خویش را در مؤلفات خویش آورده است. مؤلفات خویش آورده است. مؤلفات معروف اوبدین قرار است: 1) جواهر التفسیر لتحفة الامیر به زبان فارسی که برای امیر علیشیر نوشته و مجلد نخست آن را تا سوره آل عمران در890 به پایان رسانده و در 892 آغاز به تألیف مجلد دوم کرده ولی به پایان نرسانده است. 2)جامع الستین در تفسیر سوره یوسف به تازی که در شصت فصل نوشته و آن را بهمین جهت جامع الستین نام‏گذاشته. 3)مختصر الجواهرتفسیری به فارسی که ظاهرا خلاصه‏ای از کتاب جواهر التفسیر اوست. 4)مواهب علیه تفسیر فارسی معروف به تفسیر حسینی که آن را نیزی برای امیر علیشیرنوایی در غره محرم 897 آغازکرده و در 2 شوال 899 به پایان رسانده است. 5) روضة الشهداء که یکی از معروف‏ترین کتابهای فارسی در غزوه کربلاست و این کتابها مدتهای مدید در میان ایرانیان‏شیعه بسیار متداول بوده و تا زمان صفویه در روزهای سوگواری محرم و صفر آن رابالای منبر می‏خوانده‏اند و اصطلاح«روضه» و «روضه خوانی» از نام همین کتاب آمده است و آن را در سال 908 به نام میرزا مرشد الدین عبدالله نوه‏دختری سلطان حسین لایفرا به پایان رسانیده است. 6)شرح مثنوی کخ ان را نیز ظاهرا در شهر هرات به پایان رسانده است. 7)لباب معنوی فی انتخاب مثنوی خلاصه‏ای کخ از کثنوی است و به خواخش رفقای طریقت خوت فراهن کرده‏است .8)لب لباب مثنوی یعنی کتاب حاضرکه پس از تألیف لباب معنوی به راهنمایی مسیب نامی از بزرگان دربار هرات‏خلاصه کوچکتری از آن پرداخته و در روز شنبه آخر ماه صیام 875 به پایان رسانده است. 9)اخلاق المحسنین معروف به اخلاق محسنی که به پیروی از اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی و اخلاق‏جلالی علامه دوانی به نام سلطان ابومحسن میرزا پسر سلطان حسین در سال 900 به پایان رسانده است ویکی ازمعروف‏ترین کتابهای اخلاق به زبان فارسی است. 10) مخزن الانشاء که کتابی است در اصول نامه نویسی و انشا که از منشأت خود پرداخته است و برای سلطان حسین‏و امیرعلیشیر نوشته. 11) کتاب دیگری در انشاکه به جدول نوشته و در جمادی الاخره 907 به پایان رسانیده است. 12) انوار سیهلی تهذیب کلیله و دمنه که به نام شیخ احمد سهیلی نوشته است. 13)اسرار قاسمی که در سحر و طلسمات در 907 تألیف کرده و پسرش فخرالدین علی آن را خلاصه کرده است. 14) لوایح القمر که دراحکام نجومی ماه به نام شمس الدین محمد در 878 تمام کرده است. 15) میامن المشتری در احکام نجومی ستاره مشتری 16) سواطع المریخ در احکام نجومی ستاره مریخ. 17) لوامع الشمس در احکام نجومی خورشید. 18) مناهج الزهره در احکام نجومی ستاره زهره. 19) نصایح عطارد در احکام نجومی ستاره عطارد. 20) مواهب الزحل در احکام نجومی ستاره زحل که در 910 به پایان رسانده است. 21) مرصد الاسنی فی استخراج اسماءالحسنی 22) رسالة العلویه که باری شیخ عبدالله نقشبندی نوشته. 23) تحفة العلیه. 24) رساله در علم اعداد 25) بدایع الافکار فی صنایع الاشعار در بیان اقسام صناعت شعری و بدیع. 26) رساله در اوراد و ادعیه. 27) رساله حاتمیه در حکایات راجع به حاتم طائی که به نام سلطان حسین بایقرا در 891 تالیف کرده. 28) تحفة الصلوة که در رمضان 889 به پایان رسانده. 29) رسالة العلیة فی احادیث النبویه شامل چهل حدیث 30) اختیارات نجوم. 31) فیض النوال فی بیان الزوال. 32) مفاتیح الکنوز در کیمیا مجموعه رسائل حکما در بیست رساله. 33) میامن الاکتساب فی قواعد الاحتساب 34) آینه سکندری در حساب 35) صحیفه شاهی. 36) مرآت الصافی صفات المصطفی. 37) فتوت نامه سلطانی که کتاب معروفی است در آیین فتوت. کاشفی را پسری بوده است به نام فخرالدین علی معروف به صفی که از پیروان طریقه نقشبندی بوده و چنانکه گذشت‏دختر خواجه اکبر معروف به خواجه کلان پسر سعدالدین کاشغری را در سال 904 پدرش برای او گرفته است و دختردیگر زن جامی بوده است. فخر الدین علی نیز مانند پدر در شهر هرات می‏زیسته و در 937 در زمان محاصره ازبکان وعبیدالله خان هنگام ورود شاه طهماسب و انتصاب سام میرزا در سال 937 یک سال در زندان بود و سپس به نزدسلطان محمد پادشاه غرجستان شد و در سال 939 در بیرون شهر هرات وفات یافت و پیکر او را به شهر آوردند و درآنجا به خاک سپردند و وی را مؤلفاتی چند است از آن جمله: 1) رشحات عین الحیوة که کتاب بسیار معروفی است در احوال مشایخ نقشبندیه و آن را در 909 در زمان زندگی پدرنوشته است. 2)لطایف الطوایف در قصص و حکایات که در دربار سلطان محمد پادشاه غرجستان در 939 تألیف کرده است. 3)حرز الامان من فتن الزمان در خواص و منافع حروف و اسرار قرآن که در 12 باب تالیف کرده است. چنانکه پیش از این هم اشاره رفت کتاب اسرار قاسمی پدرش رانیز خلاصه کرده است. کتاب لب لباب معنوی که اینک به دست خوانندگان می‏رسد از جمله کتابهای گرانبها و سودمند زبان فارسی است که‏درمدت چهارصد و هشتاد و اند سال که از تاریخ تالیف آن گذشته همچنان در نسخه‏های خطی چاپ نشده مانده بود ومی‏بایست صاحب همتی در چاپ کردن آن بکوشد، اینک بنگاه افشاری که پشتکاری شگرف در چاپ کردن کتاب دراندک مدت نشان داده و راستی ماهی نیستکه چند کتاب به دست خوانندگان این کالا ندهد این کتاب گرانبهای عزیزرانیز با این دقتی که در چاپ آن بکار رفته منتشر می‏سازد و مخصوصا چیزی که بر شأن آن می‏افزاید این است که ازروی نسخه معتبری متعلق به کتابخانه جناب آقای حاج سید نصرالله تقوی که همواره در انجام این گونه خدمات‏فرهنگی پیشقدم بوده‏اند چاپ شده و مسلم است که در دیده جویندگان این گونه سخنان و پویندگان این راه ارزش‏خاصی خواهد داشت.