کتاب از مزدک تا بعد اثر رحیم رئیس نیا
پیش از مزدك مانی با استفاده از بعضی از اصول و جنبه های ادیان و فلسفه های زمان خود مذهبی التقاطی پدید آورده، در صدد درهم شکستن چهارچوب تنگ مذهب مسلط زمان خود برآمده بود. او انسانها را برای پیروزی کامل نیکی بر بدی که ستم و بیداد نیز از آثار آن بود، به مبارزه دعوت میکرد.
مانویت در جریان تکامل خود نزاع خیر و شر را از آسمان به زمین کشاند و به مبارزه با عوامل اسارتبار که ریشه در ساخت اقتصادی اجتماعی جامعه داشت پرداخت و چنان افق امیدبخشی را در پیش روی خود دید که زمان پیروزی خیر را بر شر نزديك و دست یافتنی یافت. آموزشهای مانی در اندک مدتی هواداران زیادی در قلمرو ساسانیان و خارج از آن پیدا کرد و شاپور اول که ابتدا به جهت کاستن از نفوذ روحانیان زرتشتی به حمایت از مانی برخاسته بود با احساس خطر از انتشار دامنمدار آموزشهای وی در صدد اعدامش برآمد.
با اعدام مانی و گروهی از پیروان او، آموزشهایش از بین نرفت و مخصوصاً در خارج از قلمرو ساسانی و از آن جمله در امپراتوری روم شرقی پیروان زیادی یافت یکی از مبلغان مذهب مانی در روم مردی بود بوندوس (یا زرتشت خرگان نام که در اواخر قرن سوم میلادی مدتی هم در قلمرو ساسانی به تبلیغ پرداخته بود. مزدک دو قرن بعد از بوندوس زندگی می کرد و تحت تأثیر اندیشه های مانی و بوندوس بود و از ادامه دهندگان راه آنها به شمار می آید. در فاصله ظهور مانی و مزدك توجه به مسائل اجتماعی - سیاسی مذهب مانی ضرورتاً فزونی یافته بود و مزدک که به قول هانری ماسه «بیشتر از مانی به برتری روشنایی عقیده داشت مذهب مانی را وارد مرحله تازه ای کرد و آن را با شعارهای اجتماعی انباشت به عبارت دیگر میتوان گفت که تغییرات اقتصادی و اجتماعی که در این مدت در قلمرو ساسانی رخ داده بود. زمینه ساز نهضتی شد که مزدک پرچمدار آن گشت. در این فاصله با رونق گرفتن حرف و پیشمها شهرها اهمیت بیشتری یافت و شرایط مساعدی برای مبارزه طبقات فرودست و فرادست فراهم آمد.
مبارزه ای که در لفاف مذهب مانی و علیه دولت و دین رسمی - که متکی به هم بودند - صورت گرفت بیشتر جنبه منفی داشت؛ در حالی که مزدکیان به مبارزه رویاروی با طبقات حاکم پرداختند. مزدک خواستهای اقتصادی - اجتماعی توده های محروم را با صراحت بیشتری مطرح ساخت و دستگاه دولت را پاسدار ابقای شر و مظاهر اصلی آن یعنی نابرابری اجتماعی دانست و در برابر قباد پادشاه اعلام کرد که: اگر دادگر باشی ای شهریار در انبار گندم نیاید به کار. و در حقیقت حکم مصادره داراییهای بزرگان را صادر کرد. دعوت مزدك با چنان شوری از جانب اقشار فرودین جامعه استقبال گردید که بزرگان از چاره کار خویش فروماندند مردمان پنهان و آشکار مذهب مزدك» را مزدک به جای تبلیغ قهر راه رسیدن به نیکی را پرهیزگاری و شستن آثار کین و نفرت از دل میدانست و مردم را از مباغصه و قتال و منازعه منع می کرد» گفتهاند پیروان مزدك جامه های بسیار درشت بافت و خشن بر تن می کردند و سراسر زندگی آنها توام با سختی و کشتن نفس و پرهیز از خوشیهای زندگی و توبه بوده است.
او برای برگزیدگان دین خود دو اصل ریاضت و آزار نرسانیدن را مقرر داشته بود.» و می گفت «خدای عزوجل عالم را برای همه آفریده است و مال و نعمت برای همه آدمیان است و هر کس را به قدر حاجت وی مباح است.» به نوشته احسان طبری مزدک کشتن و زبان رساندن به دیگران را اکیداً ممنوع میداشت و تعلیم میداد که حتی به دشمن باید مهربان بود... این آموزش... با هدفهای انقلابی مزدک ناسازگار بود و در مقابل دشمنان طبقاتی قی و سفله ای که بعدها بی دریغ خون مزدک و پیروانش را ریختند در حکم خلع سلاح معنوی انقلابیون به شمار می رفت.» اما مزدک در جریان حرکت توده ها دریافت که با وجود ستمگران تبلیغ محبت اشتباه است و برای تحقق خواستهای انسانی چاره ای جز مبارزه قهرآمیز وجود ندارد. املاک و اموال و حرمسراهای توانگران معروض حمله و مصادره گردید و سنتهای حافظ استثمار و ستمگری درهم شکست. سیل حرکت مردم چندان پیش رفت که قباد اضطراراً به خواستهای قیام کنندگان گردن نهاد.
خرید کتاب از مزدک تا بعد اثر رحیم رئیس نیا
چرا که به قول ابوریحان قدرت سلطنت را در برابر نفوذ پیروان آیین مزدك اتری نبوده قرار گیرندگان در ردیفهای بالای هرم طبقاتی چون بزرگان و ،موبدان خطر را بیش از پیش احساس کردند و همین احساس خطر مشترک آنان را برای حفظ موقعیت و امتیازات طبقاتی به همدستی و هماهنگی بیشتر واداشت. اردشیر بابکان سر دردمان سلسله ساسانی که خود از يك خاندان اما واقعیت این است که نمایندگان دین رسمی و دولت جز در مواردی که مردم زحمتکش به خاطر کاستن از شدت بهره کشی پای در راه شورش و مبارزه میگذاشتند. رقابت داشتند اما وقتی خیزش موجهای عصیان ارکان قدرت طبقات حاکم را به لرزه در میآورد، دینیاران و دولتمداران اختلافات رقابت انگیز خود را به سویی مینهادند و برای درهم کوبیدن جنبشها با همدیگر تبانی میکردند چنانکه برای مقابله با مزدکیان نیز چنان کردند. نخستین اقدام آنان بعد از تبانی این بود که قباد را که در برابر مزدك كوتاه آمده بود.
از سلطنت خلع کردند و به زندانش افکندند و برادر وی جاماسب را جانشین اش کردند بعد از مدتی قباد از زندان گریخت و به نوشته بلعمی به ملاقات مزدك شتافت و از مزدک شنید که متابعان من بسیار شدند و سپاه با ایشان (مخالفان) نه بسیارند. من ایشان را گرد کنم تا تو را بیرون آرند و با سپاه تو جنگ کننده و قباد در پاسخ گفت این متابعان تو همه عامه اند و غوغا با سپاه جنگ نتوانند کننده به هر حال قباد به سرزمین هباطله فرار کرد و به یاری پادشاه آن سامان و در پرتو سازش با قشری از طبقات حاکم تاج و تخت از دست رفته را باز به دست آورد. قباد بعد از بازگشت تغییر روش داد و بر آن شد تا نهضت را که روز به روز ابعاد تازه ای می یافت سرکوب نماید؛ مخصوصاً که نقش مزدکیان را در مبارزه قدرت بین خود و اشراف و دینیاران انجام یافته می انگاشت. البته قباد پیش از زندانی شدن هم دل با مزدکیان یکی نداشت و بر آن بود تا نهضت را حدالامکان محدود سازد و در جهت منافع خود رهبری کند.
بعد از بازگشت ،قباد تدارك وسایل فروخوابانی نهضت شروع شد و در این کار خرو پسر كوچك قباد که دشمن مزدکیان و دوست روحانیان و اشراف بود، دستیار پدر و پرچمدار امحای نهضت و آثار آن شد و به قول کلمان هزار تنها در آغاز سلطنت خرو اول (انوشیروان) بود شاهنشاهی ایران خود را به اندازه کافی برای مبارزه با کمونیسم نیرومند دید.
میرزا آقاخان کرمانی را عقیده بر آنست که «انوشیروان به فراست دریافت که مال و نتیجه سخنان مزدك که نام آن را مساوات حقوق و دادگری نهاده به ابطال حق سلطنت و تأسیس جمهوریت منجر میشود. این بود که مزدك و اتباعش را قتل عام نمود. موبد پارس که در مقام دادستان بیدادگاه محکوم شمارنده مزدك - متشکل از اشراف و دینیاران بزرگ - قرار داشت مزدک را در برابر سؤالاتی از این دست قرار میدهد: «تو مال مباح کرده ای و پل و رباط و خیرات که کنند نه از جهت مزد آن جهان را می کنند؟... چون مالها میان یکدیگر مباح .گردد. خیراتی که کنند مزد آن که را باشد؟...» و به ادعای خواجه نظام الملك بزرگ فئودال که انگاری تنظیم کننده کیفرخواست اور خود بوده است مزدک از جواب آن فرو میماند و موید چنین نتیجه می گیرد که تو آمده ای که نسلها و مالهای مردم به یکباره تباه کنی این ملک که بر این تخت نشسته است و پادشاه است.
پسر فیروز است و پادشاهی از پدر میراث دارد و ملک فیروز همچنین از پدر میراث داشت. چون با زن ملك ده تن گرد آیند فرزندی که از او در وجود آید چه گویند؟ آن فرزند کی باشد؟ نه نسل بریده گشت؟ و چون نسل بریده شد نه پادشاهی از این خانه برفت؟ و مهتری و و کهتری در توانگری و درویشی بسته است چون مرد درویش باشد او را از جهت ناگزیر و دربایست خدمت و مزدوری توانگری باید کرد و آنجا مهتری و کهتری پدیدار آید. چون مال مباح گردد مهنری و کهتری از جهان برخیزد... ملك است شاید رسالاتی شامل اصول عقاید مزدکی به طور مخفی بین پیروان آیین مزدک که در قرون اولیه اسلام می زیسته اند. شیوع داشته است.
اما دلیلی برای وجود چنین رسالانی در دست نیست... خسرو اول در مقابل انجام خدماتی از این دست از دستگاه روحانیت زرتشتی لقب الوشروان اروان (جاویدان و عادل میگیرد و بعدها حتی روایت مجعولی چون زاییده شدم در زمان سلطان عادل از قول پیامبر اسلام در کتابها راه باز میکند. این روایت جالب توجه که بدون شك ساخته و پرداخته محافل فئودالی است از تاریخ طبرستان نقل میگردد انوشیروان با ظلمت کفر و بدعت آتش پرستی که داشت به سبب شفقت که با زیردستان خود داشت و رعایت جانب مظلومان میکرد کارش به جایی رسید که خواجه هر دو عالم حضرت رسول اکرم محمد مصطفی به ولادت خود در ایام دولت او فخر میکند که ولدت في زمن الملك العادل.
بعد از سوزاندن و از بین بردن کتابها و رسالات مزدکی برای بدنام کردن آنها اقدامات تبلیغی دامنه داری صورت میگیرد و کتب زرتشتی مزدك و آیین او مورد لعن و نفرین قرار میگیرد چنانکه در کتاب دینکرت خسرو انوشیروان پسر قباد را میراندازنده و مغلوب کننده کفر و ستمه میخواند و بهمن پشت مزدک را ناپاك و دشمن دین می نامد و ضرورت دفاع از مذهب رسمی زرتشتی در برابر الحاد مزدگی انگیزه نگارش کتابی به نام مزدک نامه میشود. اکنون از متن اصلی و ترجمه عربی این کتاب اثری باقی نمانده ولی بعضی از پژوهندگان تاریخ ایران باستان را عقیده بر آنست که خواجه نظام الملك به ترجمه عربی این کتاب دسترس داشته در نگارش فصل چهل و چهارم سیاست نامه از آن استفاده کرده است. در این کتاب مزدك همچون مع بلند پایهای معرفی شده است