کتاب شناخت عرفان و عارفان ایرانی اثر علی اصغر حلبی
تصوف کردن و عرفان در همه‌ي اديان و مذاهب و حتي مكاتب فلسفي كم و زیاد وجود دارد. و بعد از اين همه تحقيقات كه درباره‌ي پيداشدن صوفي‌گري و درويشي و عرفان انجام شده، هنوز هيچ‌كس نتوانسته بگويد كه منشأ اصلي تصوف اسلامي و ايراني چيست و يا كجاست؟ اين امر، به چند دليل به وجود آمده است كه در ادامه به آن مي‌پردازيم. این کتاب، با پیشگفتاری از مولف و دو نامه از «سید محمد علی جمالزاده» درباره این اثر آغاز می شود. ...در هر يك از مذاهب و اديان نشانه‌هايي از زهد و پرهيزگاري و بي‌اعتنايي به امور مادي و انصراف و بي‌توجهي به دنيا آمده است، و شايد بتوان گفت كه: يكي از خصوصيات عمومي اديان و مذاهب همين توجه به امور معنوي و تحقير دنيا و مظاهر مادي است؛ نهايت آنكه در برخي اديان مانند دين موسوي نشانه‌هاي اين مطلب اندك است، ولي در بعضي آيينها مانند مسيحيت و آيين بودايي و تائوگرايي و ديگران اين مطلب قوي‌تر است. در تورات و انجيل و كلمات مأثور از بودا و لائوتسه و ماني و مزدك مطالب زيادي توان يافت كه مؤيد اين نكته است. البته زهد و پارسايي تنها نشانه‌ي صوفي‌گري نيست و امور بسياري در اين باره به جز زهد دخالت دارد، اما پيداشدن آن يعني زهد بي‌شك يكي از بزرگ‌ترين انگيزه‌هاي توجه به عرفان و تصوف و مايه‌ي دل‌كندن از زندگاني پرشور و شر دنيا و دل‌بستن به خدا و امور معنوي شد. قراين و شواهد بسيار هست كه معلوم مي‌كند، در ميان يهود از خيلي پيش آشنايي با عرفان وجود داشته است، و اين ميراث قديم، اساس فكر فرقه‌هايي شد كه بعدها عرفان قوم يهود را پختگي و كمال بخشيدند؛ و از آن جمله فلسطينيان يا فرقه‌ي ربانيم است كه تعاليم آنها در تلمود لوه‌گر است و نيز فرقه‌ي يهود اسكندريه كه عرفان يهود را با روش حكيمان يونان در آميختند. و از همه بالاتر حكمت اسكندراني افلوطين كه مظهر كاملي از عرفان، و تركيبي از حكمت افلاطون و علم كلام يهود و ديگر عوامل است. حكمت گنوسي نيز نوعي عرفان به شمار مي‌رود. و آن نيز در حقيقت عرفان شرقي پيش از روزگار عيسي است كه در اوايل تاريخ ميلادي با آيين مسيحي در آميخت و رنگ مسيحيت به خود گرفت، كه منشأ و مأخذ آن نيز - مانند مأخذ و منشأ صوفي‌گري اسلامي و ايراني مورد اختلاف پژوهشگران است - و برخي از اهل تحقيق آن را از عقايد يهود پيش از روزگار عيسي، و برخي برگرفته از افكار معنوي مصريان يا ايرانيان قديم مي‌دانند. عرفان ترسايي نيز دنباله عرفان يهود است. و گفته‌اند: ريشه و اساس اين تعليم عرفاني را در زندگاني خود مسيح و حواريان او، در روح‌القدس، در انجيل يوحنا، و در اعمال رسولان مي‌توان يافت. گذشته از اين غسل تعميد و عشاء رباني و قيام مردگان نيز خود از عناصر عرفاني خالي نيست....