تذکره ریاض العارفین

کتاب تذکره ریاض العارفین اثر رضا قلی خان هدایت

شرح حال فضلا و عرفا و حكما و شعرا و ادبا .نمونه جمع اوری شده حاضر درمورد عارفان و دانشوراني است که از آنان سخنان منظوم و چکامه هايي به نظم بر جاي مانده بزرگاني همچون عطار نيشابوري و عبدالرحمن جامي و قاضي نورالله شوشتري، اما در باب تذکره کمتر بدانان پرداخته شده اگر چه به حالات و مقامات و مقالات آنان توجهي بيشتر داشته اند. در پيشگفتار كتاب درخصوص چگونگي تدوين اين اثر آمده است: دوستان و همدلان «هدايت»، وي را به تدوين تذکره اي تشويق کرده و درخواست نموده اند که در آن به شرح حال و ذکر آثار و اشعار عارفانه ي اهل طريقت عنايتي شود در نتيجه وي اين درخواست دوستان را پذيرفته و به نگارش شرح حال و اشعار اين قوم دست زده و از تحرير شعرهاي عاشقانه و مجازي آن صرف نظر کرده است و به اين ترتيب تذکره ي خود را که شامل يک حديقه، دو مقدمه، دو روضه، يک فردوس و يک خلد مي باشد فراهم آورده است. نيز حديقه در مقدمات مشتمل بر شش گلين مي باشد: گلبن اول، در بيان حقيقت تصوف گلبن دوم در ذکر صفات سالکين گلبن سوم در فضيلت ذکر و اهل الذکر گلين چهارم در تبيين ذکر و فکر گلبن پنجم در تعريف انسان و سلسله طريقت گلبن ششم در ذکر اصطلاحات عارفين پوشيده نماند که انسان کامل را به اسامي مختلفه مي خوانند، و از وجهي و مناسبتي مسمي به اسمي مي نمايند چون از عالم حقايق و دقايق خبر مي رساند. لهذا گاهي «جبرئيلش» گويند و چون از معارف و مکارم به طالبان رزق بخشيده است، «ميکائيلش» نامند، و چون مريدان را از معاد و بازگشت آگاه مي کند «اسرافيلش» خوانند و چون قطع تعلق نفس اماره از شهوات جسماني نمايد «عزرائيلش» دانند. رضا قلي خان هدايت كه به لله باشي شهرت داست در 1215 هجري قمري در تهران در خانواده يكي از صاحب منصبان به دنيا آمد. رضا قلي خان در شيراز تحصيل كرد و همانجا به خدمت شاهزاده قاجار درآمد. چندسال بعد زماني كه فتحعلي شاه از شيراز ديدن مي‌كرد، رضا قلي خان شعري در مدح شاه براي او خواند و لقب اميرالشعرا را گرفت و به دربار تهران راه پيدا كرد. او هنگامي كه دستيار وزير و نامزد منحصر به فرد دارالفنون شده بود مورد توجه ناصر الدين شاه قرار گرفت. او 15 سال دار الفنون را اداره كرد. رضا قلي خان كه تربيت وليعهد در تبريز را به عهده گرفته بود در طي سال‌هاي زندگي‌اش با تدوين دبوان 50 هزار بيتي غزل و قصيده و شش مثنوي وسرودن داستان رمانتيك گلستان ازم يا بكتاش نامه، ادامه تاريخ ميرخواند، ماموريت سياسي مهم خيوه خوارزم و تاريخ ادبيات فرهنگ نويسي نام خود را جز ادب دوستان فارسي ثبت كرد. تذكره رياض العارفين هم يكي از مهم‌ترين تاليفات رضا قلي خان هدايت است كه شامل تذكره 165 عارف و شاعر مي‌شود.