دانلود کتاب دریاچه شاهی و قدرتهای بزرگ: پژوهشی در کشتیرانی دریاچه ارومیه (عصر قاجاریه) اثر محمدعلی کاظم بیکی
ایران کشوری پهناور است که عوارض طبیعی و ویژگیهای اقلیمی آن همواره موانعی عمده در ارتباط بخشهای مختلف کشور با یکدیگر و نیز با پایتخت بوده است. تقریباً تمام سفرنامه نویسهایی که در دوران قاجاریه به ایران آمدند بر کمبود راههای مواصلاتی مناسب که میتوانستند زمینه توسعه را هموار کنند، تأکید کرده اند اقدامات دولت مرکزی برای بهبود ارتباطات زمینی ـ خواه با سرمایه ملی و خواه از طریق واگذاری امتیازات به اتباع بیگانه ـ و موانع عمدتاً سیاسی و مدیریتی در دستیابی به این هدف نیز کم و بیش در همان سفرنامه ها، اسناد و به ویژه در تحقیقات جدید تشریح شده اند. با وجود این استفاده از راه های دریایی در دوره مزبور و موانع توسعه کشتیرانی ایرانیان که نه تنها می توانست وسیله ای ارزان و سریع برای ترابری باشد بلکه از جهات دفاعی نیز حائز اهمیت راهبردی بسیار بود کمتر مورد توجه قرار گرفته است. دفتر حاضر پژوهشی است در کشتیرانی در دریاچه ارومیه که برخلاف دریای مازندران، خلیج فارس و دریای عمان تا آغاز قرن بیستم از حضور فیزیکی قدرتهای بزرگ خالی بود. هدف آن بررسی تحولاتی است که کشتیرانی دریاچه ارومیه در عصر قاجاریه شاهد آن گردید.
گفتنی آنکه به رغم مطالعات رو به افزایش در تاریخ محلی جغرافیای تاریخی و جغرافیای آذربایجان شرقی و غربی که در آنها توصیف دریاچه ارومیه جایگاهی خاص دارد، کشتیرانی در آن مسکوت مانده است . از آنجا که درگیری ناخواسته ایران دوران قاجاریه در توسعه طلبی و رقابتهای قدرتهای بزرگ دریاچه ارومیه و کشترانی در آن را نیز در معرض سیاستهای آنها قرار داد پژوهش حاضر همچنین میکوشد که با تشریح سیاستها و اقدامات قدرتهای بزرگ در قبال کشتیرانی دریاچه ارومیه، پاسخ دولت ایران را به سیاستهای آنها بررسی نماید تا در پرتو این روشنگری نقش عوامل داخلی و خارجی در تحول کشتیرانی دریاچه آشکار گردد.
علاوه براین مطالعه انگیزه و چگونگی کوشش دولت ایران برای انحصار کشتیرانی و نتایج کوتاه مدت مداخله مستقیم آن در کشتیرانی دیگر هدف پژوهش حاضر می باشد. به شیوه معمول در تک نگاری های پژوهشی پرواضح است که در تحقیق حاضر رویدادها در عرصه سیاست داخلی و خارجی از نقطه نظر ارتباطشان با دریاچه ای در آذربایجان که امروز دریاچه ارومیه خوانده میشود در دوران قاجاریه دریاچه شاهی نام داشت این دریاچه با حدود ۹۰ مایل طول و ۳۵ مایل عرض در بخشی از کشور واقع است که به علت برخورداری از آب کافی و اراضی حاصلخیز از قطب های کشاورزی و پرجمعیت ترین ایالات ایران در دوره مزبور محسوب می گردید. در حالی که در جنوب و غرب دریاچه ایلات کرد و افشار و نیز اقلیت مسیحی آشوری ساکن بودند مناطق مهم کشاورزی ارومیه، ساوجبلاغ (مهاباد) و مراغه در سواحل آن قرار داشتند.
مهم ترین شهرهای آذربایجان - از جمله شهر ولیعهد نشین تبریز به فاصله کمی در پیرامون همین دریاچه واقع بودند راه تبریز طرابوزان نیز که از ۱۲۴۶ هـ ق / ۱۸۳۰ شاهراه تجارت با اروپا گردید از شمال آن عبور میکرد آنچه بر اهمیت دریاچه میافزود نزدیکی آن به مرزهای عثمانی و روسیه بود زیرا چنین پهنه آبی نمیتوانست در محاسبات نظامی و تجاری جایگاهی استراتژیک نداشته باشد. در مورد دریاچه ارومیه آنچه از دیرباز بیش از هرچیز توجه جغرافیا و سفرنامه نویسان را جلب کرده است، غلظت زیاد نمک و سایر املاح، و در نتیجه نبود ،ماهی در آب آنست.
در میان تعداد قابل توجه صخره ها و جزایر آن آب قابل شرب و علف تنها در دو جزیره قویون داغی در اسناد جزیره (شکار و ایشیک داغی وجود داشت که غیر مسکون بودند. به گفته ژ دو مرگان محقق فرانسوی که در سال ۱۸۸۹ در آذربایجان به سیاحت پرداخت در گذشته کوششی ناموفق برای اسکان گروهی در جزایر دریاچه به عمل آمده بود.
علاوه براین، شبه جزیره شاهی - در شرق دریاچه - نیز که به وقت افزایش آب به جزیره تبدیل میشد آب شیرین داشت و دارای سکنه بود بدین ترتیب دریاچه ارومیه با جزایری غیر مسکون و آبی فاقد ماهی ـ که صید آن نخستین انگیزه برای رویکرد به دریا و دانش کشتی سازی و دریانوردی است ـ مانعی طبیعی و عمده در ارتباط مستقیم زمینی بین مناطق شرق و غرب آذربایجان بود در حالی که اراضی حاصلخیز اطراف آن نه تنها می توانست ساحل نشینان را به جای دریانوردی جلب اقتصاد کشاورزی کند بلکه امکان حمل و نقل زمینی مسافر و کالا را نیز فراهم می آورد گرچه راه زمینی غیر مستقیم و به واسطه دورزدن دریاچه طولانی تر بود ولی این مزیت را داشت که در مسیر آن علوفه و مایحتاج کاروانیان فراهم بود. به گفته ا. فلاندن، به همین دلیل چاروادارهای این راه برای رسیدن به مقصد عجله نداشتند
