کتاب خود مشت و مالی اثر محمد ابراهیم باستانی پاریزی
نمایان کردن خوبیها و بدیهای نوشته در گذشته بسیار در ایران شرح مینوشتند٬ افراد بر حاشیه کتابهای بزرگان شرح مینوشتند که گاهی این شرح از خود کتاب هم بیشتر میشد ولی گویا این شرح نویسی در ایران بیشتر رایج بود و نقد نویسی در اروپا. این کلمه�" مشت مال هم تعریفی دقیقی از نقد و یا شاید شرح را در برمیگیرد٬ نقد که سعی دارد یک اثر را بررسی کند گاهی به نوازش عصر میپردازد و گاهی مشتی بر اعضای او میکوبد٬ این شد که سالها پیش استاد باستانی پاریزی این اصطلاح را معادل مناسبی دید برای نقد. اتفاقا بار ذهنی این واژه هم انگار مثب تر از نقد است٬ الآن نقد را چیزی میدانند در مایه�" چاقوکشی و نق�'اد را چاقوکش! ولی در مشت مال یا همان نقد هم کوبیدن و هم نوازش کردن هر دو رو به سوی یک هدف دارد که همان رفع خستگی است و در نقد خوب هم تعریفها و هم ایراد گرفتنها به سمت همان کعبه�" آمال است. در هر صورت دل�'اکی بهتر از چاقوکشی است! پرستاری به از بیمارداری ست نوشتن بهتر از ویراستاری ست! استاد باستانی پاریزی بعد از حدود ۶۰ سال نگارش آثار عمدتا تاریخی کتابی نوشت تحت عنوان « خود مشت مالی » تا مجالی پیدا شود برای نقد اشکالات پیشین کتب خود. خود وی میگوید : « این کار را که من مورد کارهای خود کرده ام٬ عنوان «خود مشت مالی» بدان داده ام٬ در واقع یک نوع خود شکنی٬ و بهتر بگویم «بت شکنی» بوده است.( هر چند اینجا هم مصداق قول شاعر هستم که گفت : تا یک سر موی در تو هستی باقی است دکان هوای خود پرستی باقی است گفتی بت پندار شکستم ٬ رستم آن بت که ز پندار برستی باقی است البته این گفته�" او بخش متواضعانه کار است٬ استاد از نگارش این کتاب اهداف خاص�'ی داشته اند٬ که در همین کتاب ذکر میکنند٬ ایشان بعد از ۶۰ سال کتابها ٬ پژوهشها٬ کارنامه�" خود را مورد مشت مال قرار داده و به این ترتیب سعی داشته تا خود غلطهای این کتابها را اصلاح کند بعلاوه مهمترین جنبه این کتاب آنجاست که باستانی پاریزی در حال آموزش روش تحقیقی به پژوهندگان حوزه�" علوم انسانی است٬ باستانی با تواضعی کم نظیر و به شکلی دلنشین تجربه�" ۶۰ ساله�" خود را به خوانند انتقال میدهد٬ مثلا یکبار استاد که شصت و اند سال پیش از آغاز تا انجام دیوان حافظ را حفظ و رو نویسی کرده بود٬ جایی شعری از حافظ را به نام سعدی ذکر میکند و بعد از آن قیل و قالی راه می افتد٬ به این قسمت توج�'ه کنید : « این اشتباه ساده و عجیب ٬ مرا باز به یاد مرحوم محمد خان قزوینی ـ پیر دیر تحقیق به سبک جدید در ایران ـ انداخت که گفته بود : ـ ... با این که من مسلمان مذهبی هستم و روزی پنج بار در نماز٬ لااقل قل هو الله را تکرار میکنم٬ با این همه اگر بخواهم قل هو الله را در یکی از مقالاتم بنویسم٬ از جای خود بلند میشوم٬ و از رف اتاق٬ قرآن کریم را پایین می آورم و باز میکنم٬ و سوره�" قل هو الله را حرف به حرف رونویس میکنم. سپس قرآن را میبندم و میبوسم و دوباره توی رف میگذارم. ـ این اصل اساسی است در تدوین و نگارش موضوعات علوم انسانی و خصوصا تاریخ. در این مورد نیز وظیفه�" من بود که همین رفتاری را که قزوینی در حق قرآن داشت٬ مخلص نیز برای ضبط این شعر٬ در حق دیوان حافظ ـ که معمولا در کنار قرآن در خانه ها هست ـ به کار میبردم٬ و آن وقت از طعن دیگران و شماتت باطن خود در امان می ماندم. » نثر و شیوه�" نگارش استاد در این کتاب هم همان است که شصت و خورده ای سال به کار برده و منتقدانی نیز داشته است٬ باستانی در کتابهایش بسیار حکایت می آورد از آدم تا خاتم میرود ٬ گاهی حاشیه کتابهایش از متن فزونی می یابد مسائل مختلف را بهم پیوند میدهد گاهی از تمدن پیش از اسلام یکباره به کرمان معاصر می آید. مثلا یک محقق شرق شناس که در حال رده بندی آثار و تحقیقات ایرانی در کامپیوتر بود به ایرج افشار میگوید ـ این نقل قول را خود باستانی پاریزی در کتاب آورده است - : « اشکال کار ما این روزها در مورد آثار باستانی پاریزی است؛ زیرا مقالات او در هیچکدام از کاتگوری ها٬ جا نمیگیرد. در تاریخ از علوم اجتماعی صحبت میکند٬ باستان شناسی قسمت دیگر آن است و یک وقت جغرافیا بحث مقاله را تحت الشعاع قرار میدهد. یعنی این مقاله نه تاریخ است نه جغرافیا ٬ نه باستان شناسی و نه فلسفه�" تاریخ در عین حال همه�" اینها هم هست... و راه ابریشم را باز به قول ایرج افشار ـ مثل چسب اوهو ـ به لف الحریر و ابریشم میچسباند. » و از قول ایرج افشار٬ باستانی پاریزی چنین در کتابش آورده است : « ... تا خوانندگان را یادآور باشد که دنیای ایران شناسی هم اسیر پیچ و مهره های کمپیوتر شده است و چاره ای نیست جز تسلیم شدن بدان٬ و تنها کسی که تن در نخواهد داد٬ باستانی پاریزی است. . بعلاوه هیچ نمیدانم آیا کمپیوتر گنجایش دریافت همه�" حاشیه پردازیها باستانی و تفکیک در هم کردنی های او را دارد یا نه؟ » ولی به هر حال باستانی اینطور مینویسد و شصت سال است که مسیر عوض نکرده و برای کارش دلیل هم دارد٬ او سالهاست مینویسد و کتابش چاپ میشود و خواننده آن را میخواند و بارها و بارها تجدید چاپ میشود٬ توفیقی که هر کتابی٬ چه رسد که تاریخی باشد٬ به آن نخواهد رسید. مرحوم استاد زریاب خوی سبک باستانی پاریزی را اینطور معر�'فی میکند : « در اندیشه�" او زمان تبدیل به مکان و طول تبدیل به عرض شده است... در نظر باستانی٬ حوادث تاریخ٬ جز بدرد گواه و شاهد برای امور مبتلا به فعلی مردم٬ نمیخورد ـ گذشته مقدمه�" حال است ( و باز در اندیشه�" او ) اگر تاریخ نتواند مشکلی را از حال حل کند ـ بی فایده و بی حاصل است ... » خود استاد باستانی پاریزی هم نظرش چنین است : « من البته کاملا متوجه اشکالی که در سبک کارم هست٬ شده ام٬ ولی یکی دو حرف دارم : ـ اول آنکه٬ این روش کاری است که شصت هفتاد سال است گرفتار آن هستم و در واقع خویی است که ماما آورده و٬ مرده شو باید ببرد٬ و طبعا : خویی که به شیر در بدن رفت آن دم برود که جان ز تن رفت ـ دوم آنکه٬ به این دومی امیدوارم بیشتر توجه فرمایید٬ آری دوم آنکه٬ من٬ بفهمی نفهمی٬ نگارش تاریخ را وقتی مفید میدانم٬ که کسی خواننده�" آن باشد٬ و مسائل تاریخی را وقتی کسی خواهد خواند که٬ حداقل٬ یک کششی و جاذبه ای در آن ببیند٬ و برای اینکه چنین جاذبه ای پیدا شود٬ گاهی اوقات پرداختن به بعض حواشی و ذکر بعض قص�'ه ها و تطبیق حوادث مشابه تاریخی٬ بی ضرر است٬ حت�'ی لازم مینماید ـ این همان چیزی است که اهل منطق و صاحبان تکنیک٬ آن را سیستم تحقیق٬ از این شاخه به آن شاخه پریدت و آسمان ریسمان بستن٬ میدانند. و آن وقت بیا و تماشا کن نوشته�" مرا که حاشیه اش بر متن فزونی میابد٬ و سلسله حوادثش از آدم تا خاتم گاهی گسترش پیدا میکند... » در هر حال استاد باستانی پاریزی٬ در این کتاب خود مشت مالی میکند٬ و در پی آن است که مسیر درست تحقیق و پژوهش را به محقق و پژوهنده نشان دهد٬ نثر ادیبانه و طنزآگین او در این کتاب هم عنصری است برای جذابی�'ت نوشته تا به قول خود ایشان ٬ تاریخ خواننده پیدا کند.