کتاب ترکان در ایران اثر برتولد اشپولر،بازورث،سومر،کاهن مینورسکی ترجمه یعقوب آژند
بنا به تصریح منابع ورود ترکان به ایران زمین در دو مرحله صورت گرفت. مرحله نخست از سده سوم هجری شروع شد و دیری برنیامد که آنها در دستگاه سامانیان حضوری ملموس یافتند و در تشکیلات نظامی آنها صاحب حشمت و نفوذ شدند. سخت کوشی تهور و جنگاوری شان موجبات بسط و گسترش آنها را در منطقه فراز آورد تا بدانجا که خلیفه عباسی هم در صدد برآمد تا برای تعدیل و تضعیف قدرت نظامیان عرب و عجم از وجود آنان در تشکیلات نظامی و درباری خویش بهره بگیرد شکل گیری سیاهی از ترکان در دربار خلیفه از این سیاست برخاست و نفوذ ترکان از این زمان به بعد در دستگاه خلافت عباسی مسجل شد و تا بدانجا کشید که گاهی سر به شورش برآوردند و حتی در مقابل خلیفه هم سرکشی آغاز کردند و بسا که موجبات تغییر خلیفه را نیز فراهم آوردند.
به هر تقدیر نام ترکان در دستگاه خلافت یک چند شکوه و آوازهای چشمگیر یافت و یک چند نسبنامه خود خلفا را نیز بر باد داد. نمونهای شورش ارسلان بساسیری فرمانده سپاه ترکان خلافت عليه خلیفه عباسی به نفع خلافت فاطمی در مصر. رخته ترکان در دستگاه سامانیان نیز نتایج مشابهی بار آورد و آنها با بهره گیری از یکدستی و اتحاد در میان خود توانستند در ایام بیقراری و نابسامانی آل سامان قدرت را از آن خود کنند و در نهایت دولت غزنویان را در شرق ایران شکل دهند.
دومین مرحله ورود ترکان به ایران که گسترش آنها را در سرزمینهای دور دست اسلامی در پی داشت از اواخر سده پنجم و اوایل سده ششم هجری آغاز شد و آن در زمانه ای بود که کار دولت حکومت های محلی و حتی خلافت عباسی دستخوش هرج و مرج و عرصه اختلافات داخلی شده بود. سلجوقیان به راحتی توانستند رقیب مقتدر خود غزنویان را از صحنه برانند و شرق ایران را کانون تحرک سیاسی و نظامی خود قرار دهند و با بهره گیری از عناصر دیوانسالار ایرانی جاه و جلالی به هم بزنند و تشکیلاتی راه بیندازند و عازم مرکز و غرب ایران شوند. آنها درست در زمانی حضور خود را در غرب ایران و عراق عرب اعلام کردند که دستگاه خلافت عباسی در مقابل شورش ارسلان بساسیری سر فرود آورده بود و نفسهای آخر را می کشید سلجوقیان در مقابل این واقعه در ایستادند و دیوار فرو ریخته خلافت عباسی را با راندن بساسیری از بغداد مرمت کردند و آسایش و آرامش را به خلافت برگرداندند. آنها این کار را با شور و شوق مذهبی انجام دادند و در پی آن با بهره گیری از نام خلیفه بر مشروعیت حکومت خود افزودند و امپراتوری خود را بسط دادند و با کاردانی نظامی خود و سیاست عناصر ایرانی دامنه امپراتوری خویش را تا اقصی نقاط سرزمینهای بیزانی کشاندند و در شکوفایی تمدن اسلامی ایرانی سهمی عمده بر عهده گرفتند.
ترکشناسی از شاخه های مهم شرق شناسی است که دستکم عمر یکصد ساله دارد و در این یکصد سال شماری از ترکشناسان با تحقیقات خود حد دانش این نوع شرق شناسی را بسط دادهاند و البته کوشندگی های پژوهشگران ترک در این قلمرو گرچه اندکی با افراق ملی گرایانه جایگاه ویژه ای دارد. آنچه در این جستار جمع آمده پژواک تتبعات شماری از آنهاست که حضور ترکان را در مدار و محور ایران زمین و سرزمینهای دیگر به بحث گرفته اند.
اشپولر (المانی) مینورسکی (انگلیسی روسی الاصل) بازورت (اسکاتلندی) کاهن (فرانسوی) سومر) ترک ترکیه در تتبعات ایران شناسی و ترک شناسی از چهره های شناخته شده هستند و با وجهه نظری روشن که در راه ارتقای این نوع تحقیقات کوشیده اند پژوهشهای عمده ای پیش روی نهاده اند. در این جستار بعضی از این پژوهشها از منابع مختلف انتخاب و ترجمه و با تدوین منسجم از برای یکدستی گاهشمارانه مطالب فصل بندی شده اند. مطلب کاهن درباره وضعیت کلی ترکان در ایران فصلی از کتاب «جنگهای صلیبی بود که به سبب همین اشتمال سرآمد سخن این کتاب شد. بررسی اشپولر در باب امپراتوری مقولان از کتاب جهان اسلام انتخاب شد که حضور مغولان در سرزمین مغولستان و بعد جهان اسلام و روسیه و غیره را به بحث میگیرد.
بقیه تتبعات این کتاب در خصوص سلسله های اتابکان خوارزمشاهیان و قراختائیان و ،ترکمانان به تمامی از دانشنامه اسلام انتخاب و با نظمی گاهشمارانه مدون شدهاند. پیشتر در سلسله تتبعات سلسله ای ،ایران مسلجوقیان را با پژوهشهای شماری از ایران شناسان منتشر کردیم آن کتاب دستاوردهای ترکان سلجوقی را در ایران در اشتمال خود داشت و از نظر زمانی سده های پنجم و ششم هجری را در بر می گرفت اما کتاب حاضر با حد زمانی گسترده حضور شاخه های مختلف ترکان را در گستره ای وسیع در ایران و نواحی دیگر فرا می نماید و هدفی جز شناساندن تاریخ و فرهنگ بخشی از بنیان تاریخی ایران زمین ندارد حکومتها به خصوص با رگ و ریشه ای مشابه از یکدیگر رنگ میپذیرند و ساخت دیگری فراز میآورند با خصوصیات و خواسته های خود و از به هم جوشیدن و در هم تنیدن این عوامل است که رابطه ای زنده و پویا در تاریخ گذشته سرزمین ما پدیدار میشود و تأثیراتش را تا به روزگار ما می کشاند. شاید این کتاب جهت نمای بخشی از این تجارب تاریخی ما باشد.