کتاب طبقات اثر محمد بن سعد کاتب واقدی
کتاب تاریخی طبقات مفصّل‌ترین و کاملترین کتابى است که درمورد اصحاب و تابعان تا دهه سوم قرن سوم هجرى فراهم آمده و در دست است. تا آنجا که این بنده مى‌داند، طبقات پنج بار تاکنون چاپ و منتشر شده است. ١ . چاپ ادوارد سخو و همکارانش در لیدن که در فاصله سالهاى ١٣٢٢ تا ١٣۴٧ ق چاپ شده است، این چاپ در نه جلد منتشر شده است و جلد نهم آن فهرست اعلام شخصى و جغرافیایى است، با آنکه هشت نسخه خطى در اختیار داشته‌اند ولى افتادگیهاى آن به ویژه در جلد پنجم چشمگیر است، آن چنان که ریتر و سترستین مقاله‌هایى در این باره نوشته‌اند. دانشمندان دیگرى که در این چاپ با سخو همکارى کرده‌اند عبارتند از، اوژن میتوخ، فریداک شوالى، سترستین، ژولیوس لیپرت، برونومایسنر و کارل بروکلمن.
خوشبختانه بخش جا افتاده تابعان مدینه در سال ١۴٠٣ هجرى به همت «زیاد محمد منصور» در بیروت منتشر شده است، بخش مربوط به احوال حضرت امام حسن (ع) و حضرت امام حسین (ع) را استاد محترم حضرت آقاى سید عبد العزیز طباطبایى در مجله تراثنا منتشر ساخته‌اند، شرح حال حضرت امام حسن در سال ٧١ صفحه در شماره ١١ ، سال سوم، ربیع الثانى ١۴٠٨ هجرى، و شرح حال حضرت امام حسین در شماره ١٠ ، همان سال و نیز به صورت مستقل در ١٢٠ صفحه در محرم ١۴١۵ منتشر شده است. استاد محترم احادیث را از منابع مختلف استخراج کرده‌اند و نمونه‌یى پسندیده از چاپ نسخه‌هاى خطى فراهم آورده‌اند، خداوند توفیق ایشان را مستدام بدارد.
در جلد پنجم طبقات شرح حال هر دو امام بزرگوار بر همین منوال ترجمه و افزوده خواهد شد. دخویه هم در چند مقاله نظراتى اصلاحى درباره این چاپ اظهار داشته است، با این همه تردید نیست که فضل تقدم در چاپ و نشر این کتاب ارزنده براى ادوارد سخو و همکارانش محفوظ است و کوشش آنان در خور ستایش. در این چاپ شرح حال برخى از راویان آمده است که تاریخ مرگ آنان پس از تاریخ مرگ محمد بن سعد است و نشان دهنده این است که وسیله برخى از شاگردان ابن سعد تنظیم و بر کتاب افزوده شده است.
خرید کتاب طبقات اثر محمد بن سعد کاتب واقدی ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی
از جمله شرح حال شریح بن یونس مرو رودى که تاریخ در گذشت او هفت روز باقى مانده از ربیع الاول سال ٢٣۵ هجرى است، و اسماعیل بن ابراهیم بن بسّام که در بغداد به روز پنجم محرم ٢٣۶ در گذشته است، و ابو معمر اسماعیل بن ابراهیم هروى در گذشته جمادى الاولى ٢٣۶ ، و ابراهیم بن محمد بن عرعره در گذشته به سال ٢٣١ ، و محمد بن حاتم بن میمون مروزى در گذشته به روز پنجشنبه چهار روز باقى مانده از ذى حجه ٢٣۵ و شرح حال مختصرى از خود محمد بن سعد و دیگران.
به احتمال نزدیک به یقین این فزونیها را حسین بن فهم در گذشته به سال ٢٨٩ هجرى، یا حارث بن ابى اسامه در گذشتۀ ٢٨٢ هجرى، یا ابن ابى الدنیا در گذشته به سال ٢٨١ هجرى بر آن افزوده‌اند. ٢ . چاپ دوم به سال ١٣۵٨ هجرى در مصر به کوشش انجمن نشر معارف و فرهنگ اسلامى، با مقدمه‌یى از محمد زاهد کوثرى انجام پذیرفته است، و فقط ٩٠۴ صفحه از آن به قطع مصرى که تا پایان جلد دوم چاپ ادوارد سخو است در اختیارم بوده است و نمى‌دانم آیا تمام آن چاپ شده و یا همین مقدار است، در این چاپ آیات قرآن با ذکر شماره آیه و سوره استخراج شده است و در حاشیه صفحات کنار هر یک از احادیث کلمه حدیث چاپ و در مواردى هم با چاپ لیدن مطابقه شده است. ٣ . چاپ دار الشعب المصریة، این بنده این چاپ را ندیده‌ام ولى به گفته استاد محمد عبد القادر عطا به همان صورت چاپ لیدن است و تعلیقاتى که به زبان آلمانى نوشته شده است به همت دکتر عونى عبد الرءوف ترجمه و بر آن افزوده شده و شماره آیه و سوره آیات نیز استخراج شده است. ۴ . چاپ دکتر احسان عباس که به همت دار صادر بیروت منتشر شده و در واقع همان چاپ ادوارد سخو است که بدون هیچ گونه تعلیق و توضیح و فقط با مقدمه‌یى در هفده صفحه به قلم دکتر احسان عباس منتشر شده است، این چاپ در نه جلد صورت گرفته است که یک جلد آن فهرستهاى کتب است و خالى از اشتباه نیست.
۵ . چاپ محمد عبد القادر عطا که به سال ١۴١٠ قمرى برابر با ١٩٩٠ میلادى به همت دار الکتب العلمیه بیروت منتشر شده است، در این چاپ مقدمه‌یى در ١۵ صفحه به قلم استاد محمد عبد القادر عطا نوشته شده است که شرح حالى مختصر از محمد بن سعد و نام گروهى از مشایخ و شاگردان او را در بر دارد و سپس چاپ لیدن و دیگر چاپهاى طبقات را به اختصار مورد بررسى قرار داده است، خوشبختانه ایشان آن چنان که نوشته‌اند به نسخه‌یى از طبقات دست یافته‌اند که بسیارى از کاستیهاى چاپ ادوارد سخو در آن موجود است و آن را در متن افزوده‌اند. علاوه بر چاپهاى طبقات پنج نسخه خطى در اختیار مصحح بوده است، در این چاپ شماره آیه و سوره استخراج شده و در متن صفحات کنار آیه ثبت شده است، حدیثهاى نقل شده از حضرت ختمى مرتبت از دیگر منابع معتبر اهل سنت در پا برگها نشان داده شده است و براى آگهى بیشتر از شرح حال مهاجران و انصار و تابعان و محدثان نامور نشانى کتابهاى دیگرى که درباره آنان چیزى نوشته و در بردارد با مشخص کردن جلد و صفحه در پابرگها آمده است. این چاپ بر روى هم چاپى آراسته و پاکیزه است و امیدوارم براى ترجمه جلدهاى چهارم به بعد به ویژه درباره کسانى که شرح حال ایشان در چاپهاى ادوارد سخو و دکتر احسان عباس و دار الشعب و چاپ دیگر مصر جا افتاده است از این چاپ بهره بگیرم.
طبقات ابن سعد به کوشش تنى چند از شاگردان برجسته محمد بن سعد تدوین شده است، چنین گفته‌اند که نخستین تدوین آن به همت حسین بن فهم صورت گرفته است، حسین بن فهم در گذشته به سال ٢٨٩ هجرى است.ابن عساکر در کتاب تاریخ دمشق از همین نسخه بهره گرفته است و در شرح حال حضرت امام حسین علیه السلام در این باره تصریح کرده است. تدوین دیگر به کوشش یکى دیگر از شاگردان ابن سعد به نام حارث بن ابى اسامه است که به سال ٢٨٢ هجرى در گذشته است. طبرى در کتاب تاریخ خود از این تدوین استفاده کرده است به عنوان مثال مى‌توان به صفحات ٢١۴ و ٢١۵ جلد نهم تاریخ طبرى، چاپ محمد ابو الفضل ابراهیم، مصر مراجعه کرد. میان علماى بزرگ شیعه، ابو العباس نجاشى در کتاب رجال خود در شرح حال ابو رافع روایت خود را از طبقات از تدوین حارث و حسین بن فهم نقل کرده است
.تدوین و روایت دیگرى که از طبقات در دست بوده است به همت ابن ابى الدنیا از شاگردان و پیوستگان محمد بن سعد فراهم آمده است، ابن ابى الدنیا در گذشته به سال ٢٨٢ هجرى است. و نسخه‌یى از آن در سه جزء در اختیار ابن عبد البر بوده است. با مقایسه کتاب مقتل امام على بن ابى طالب علیه السلام به قلم ابن ابى الدنیا که به تازگى به همت آقاى محمد کاظم محمودى منتشر شده است، با مطالب ابن سعد در طبقات مى‌توان از بهره‌گیرى فراوان ابن ابى الدنیا از ابن سعد آگاه شد. تدوین دیگر از ابن حیویه (ظاهرا محمد بن عباس بن زکریا بن حیویه) در گذشته به سال ٣٨٢ هجرى به گفتۀ خطیب در تاریخ بغداد است که همین تدوین مورد استفاده ابن سید الناس و ذهبى در تاریخ الاسلام و ابن حجر در اصابه بوده است و همین تدوین یا نسخه که روایت ابن حیویه از حارث بن ابى اسامه است زیر بناى چاپ ادوارد سخو و همکارانش بوده است.
چهارم قرن سوم هجرى سهمى به عنوان گوینده و روایت کننده حدیث داشته‌اند و از مهاجران یا انصار و تابعان شمرده مى‌شده‌اند داده شده است که از این شمار حدود ششصد نفر زن هستند. محمد بن سعد مطالب کتاب خود را از کتابهاى مقدم بر خود و بیشتر از آثار واقدى و ابن کلبى جمع کرده است و از منابع خود کمتر نام برده است و این کار شیوه معمول آن روزگار بوده است و با نگاهى اجمالى فراوانى نقل مطالب از واقدى آشکار مى‌شود.