کتابشناسی کتابهای خطی

کتاب کتابشناسی کتابهای خطی اثر مهدی بیانی به کوشش حسین محبوبی اردکانی

درست است که از هر کتابی و لوساده هم باشد می توان استفاده علمی نمود ولی کی می تواند منکر تأثير مطبوع و نشاط آور تذهیب و نقش و نگار و آثار هنرمندان چیره دست در کتابها و اسناد بشود.
اگر در خواندن کتاب قوه فهم آدمی اقناع می شود با دیدن مناظر زیبای نقاشی و نقش و نگار و آرایش کتاب حظ : بصر نیز بر آن اضافه شده خوشی و نشاط دیگری در انسان بوجود می آورد یعنی در واقع لزوم تجسم مطالب ونشان دادن اشکال هندسی و اجسام و پیکره های انسان و حیوان، و از اینها گذشته ذوق لطیف زیبا پسندی کارتهیه کتاب را بمرحله ای میرساند که وجدو نشاط قوه در اکه را دو چندان می سازد.
هم از جهت فهم مطالب و هم از جهت دیدن ریزه کاریها وظرافتها وحسن تركيب رنگها و بوجود آوردن اشکال بدیع و زیبا و آراستن صفحات کتاب بصور گوناگون، و از اینرو در حقیقت کیفیات مختلف تهیه کتاب در یک کشور نماینده مراحل مختلف تمدن وذوق و تجمل و ثروت اهالی آن کشور است چنانکه در صنعت معماری نیز چنین است .
خوشبختانه مکاتب هنری ایران پر است از این آثار ذوق و لطف طبع که حقيقة" نمایشگر علاقه تام و تمام طبقه مرفه کشور از حکام و فرمانروایان و غیر آنان بظرافت و زیبائی است . اکنون مناسبت مقام اقتضا دارد که مجملی از سابقه هنر خط و تذهيب وكتابت از نظر خوانندگان محترم کتاب بگذرد شاید مزید فایده باشد .
آنچه در این زمینه بعرض می رسد عقاید دو تن از متخصصان آلمانی و آمریکانی مقتبس از کتابهای آن دو است که بفارسی
ترجمه شده است یکی بنام هنر اسلامی و دیگر راهنمای صنایع اسلامی» که در مواردی عین عبارت و در موارد دیگر با اندك دخل و تصرفی که بمطلب لطمه نزند نقل شده است و چون عمده آثار این صنعت که در دست است از دوره ایلخانان بیعدست از بحث در مسائل مربوط بدوره های پیش از آن صرفنظر میشود. این دو کتاب در زیر صفحه بعلامت اختصاری و ه و ا ر ذکر شده است .
پس از سقوط بغداد ٦٥٦ه سلاطین ایلخانی این شهر را مقر زمستانی خود خود قرار دادند و هنرمندان و صنعتگران از همه ممالک اسلامی بخصوص از ایران و عراق به دربار آنها در آن شهر ، و نیز تبریز و مراغه وسلطانیه روی آوردند و با اینکه این پادشاهان در ایران بیگانه بودند به صنابع ملی ایران علاقه پیدا کردند و منجمله نقاشان دربار خود را تشویق نمودند که کتاب شاهنامه فردوسی را مصور سازند و از این رو این اثر عظیم قرنها سرچشمه الهام هنرمندان و نقاشان ایرانی بوده است .
و از این کتاب شریف نسخه های متعدد مصور و مذهب در کتابخانه ها و موزه های بزرگ جهان وجود دارد. در زمان این پادشاهان یعنی ایلخانان صنعت خط وتذهيب بتناسب زمان به اوج کمال و ترقی رسید. قرآنی در شوال ۷۳۸ توسط عبدالله بن احمد مراغه ای نوشته شده که قسمتی از آن در انگلستان و قسمتی دیگر در آمریکاست و اوراق آن حاکی از استعداد و هنر مندی عجیب تذهیب کاران ایرانی است که از ترکیب خط و تزیین یک نوع طرح تزیینی جدیدی بوجود آورده اند .
این هنر تذهیب منحصر به قرآن نبود بلکه بتدریج در نسخه های دیگر هم بکار رفت. تیمور پس از تسخیر بغداد عده زیادی از هنرمندان و صنعت گران آن شهر را بمتر حکومت خود یعنی سمرقند روانه کرد و شاهرخ عده زیادی از هنرمندان را برای استنساخ و مصور ساختن کتب جهت کتابخانه مشهور خود استخدام کرد و پسرش بایسنقر یک کتابخانه و مدرسه فنون کتابت تأسیس کرد که در آن چهل هنرمند از قبیل نقاش و خوشنویس و ماف کار می کردند ایجاد سبک ملی ایرانی در نقاشی که بتدریج نفودهای خارجی در آن مستهلک گردید مرهون مکتب نقاشی هرات است که پایتخت شاهرخ و از شهرهای اصیل و مهم ایران بود. شعبه ای از مکتب تیموری هم در شیر از مقر سلطان ابراهیم پسر شاهرخ رونق گرفت . در کتابخانه سلطنتی نسخه ای از شاهنامه بخط جعفر بایسنقری موجود است که در سال ۸۳۳ نوشته شده و از شاهکارهای نقاشی دوره تیموری محسوب می شود و نیز کتاب کلیله و دمنه ای که از حیث زیبائی تصویر و مینیاتور بی نظیر است.

خرید کتاب کتابشناسی کتابهای خطی

تذهیب دوره تیموری سبک مشخص و مخصوصی دارد که تزیینات و اشکال گیاه بشکل طبیعی و گاهی اشکال طیور و حیوانات به اسلوب چینی در آن نقش عمده داشت و نمونه کامل آن نسخه شاهنامه کتابخانه سلطنتی است که تزیینات و طرحهای گل و گیاه تذهیب کاریهای آن گواه دقت در جزئیات و شفافیت رنگ است بطوریکه نظیر آن فقط در مینا کاری دیده می شود.
مکتب هرات با ظهور بهزاد و با حمایت خاص سلطان حسین بایقرا و وزیرش
امير على شير نوائى بكمال ترقی و اعتلاء خود رسید .
وقتی شاه اسمیل صفوی هرات را گرفت بهزاد به تبریز رفت و در مغرب ایران بتأسيس مكتب نقاشی جدیدی اقدام کرد و به این ترتیب مرکز هنر نقاشی ایران از خراسان به تبریز انتقال یافت در حالی که هرات تا مدتی مرکز صنعتی و هنری باقی ماند بنابر این
صنعت خط و تذهیب که در دوره تیموری تکمیل شد در زمان صفویه ادامه یافت و برای تهیه قرآنهای مجلل و فاخر ، تبريز بعنوان پایتخت جدید بصورت مرکزی با شهرت جهانی در آمد و معروفترین استادان خط نسخ وثلث و برجسته ترین نقاشان و تذهیب کاران را جهت تزیین متون قرآن گرد هم آورد بطوریکه یک نوع خاص قرآن که در آنجا تهیه می شد در دوره های بعد هم نه تنها در ایران بلکه در عثمانی و هندوستان هم که در قرن شانزدهم میلادی خطاطان و نقاشانی از تبریز آنجاها رفته بودند - دارای
اعتبار بود.
نقاشان دوره صفوی ابتکار تازه ای بکار بستند که عبارت بود از داخل کردن تزیینات مفصل در خود مینیاتور بطوریکه خاصیت تزیینی مینیاتور را زیاد کرد و از طرف تذهیب کاری و نقاشی با طلا بوسیله هنرمندان دوره صفوی ترقی کرد و شاه عباس در اصفهان یک مدرسه نقاشی تأسیس نمود تا هنرمندان ایرانی کار استادان گذشته را بیاموزند و از نقاشان آن دوره رضای عباسی تعداد قابل ملاحظه ای نقاشی با امضای خود باقی گذاشته است و سبک نقاشی او سر مشق و مورد تقلید بسیاری از نقاشان ایران قرار گرفته است. محتقان اروپائی کارهای این استاد را بسیار شبیه آثار استادان هلندی قرن ۱۷ میلادی دانسته اند .
همزمان با مکتب نقاشی دوره صفوی مکتب نقاشی دیگری در بخارا رواج داشت وعده زیادی از نقاشان و خوشنویسان مکتب هرات به بخارا منتقل و یا فرستاده شده بودند و در آنجا به اسلوب مکتب تیموری و بخصوص سبک بهزاد بکار خود ادامه
می دادند.
کار خطاط و رسام در تولید کتاب با عمل صحاف تکمیل می شد. تزیین و آرایش جلد منحصر به رویه خارجی آن نبود بلکه اندرون آن هم معمولا تزیین و نقاشی می شده

و از بهترین کارهای متافی و نجلید کتاب، تجلیدات و صحافهای دوره تیموری است . تزئین جلد کتاب در دوره صفوی از لحاظ طرز عمل با صحافی وتجليد دوره تیموری فرق دارد زیرا تزیینات آن با قالبهای بزرگ مس و فولاد تهیه و بعمل آورده می شد. در زمان شاه طهاسب جلد مقوائی نقاشی شده مرسوم شد و متعاقب آن لاك و روغن در کار جلد سازی بکار رفت . تزیینات جلد کتاب در قرون بعد نیز به اسلوب دوره صفوی ادامه یافت و هنرمندان عثمانی نیز از سبک و اسلوب ایرانی پیروی می کردند و صنعت صحافی و تجلید کتاب از راه ایران و بخصوص و نیز به اروپا راه یافت و در نتیجه روابط بازرگانی ایران با ممالک مشرق صنعت صحافی و جلد سازی بسبک اسلامی و طلاکوبی و تزیین جاد کتاب در اروپا شایع شد .
اوراقی که از لحاظ خوانندگان گرامی می گذرد مجموعه دروسی است در زمینه شناسائی کتب خطی برای تدریس در دانشکده ادبیات و دانش سرای عالی که در اوقات مختلف باقيد تاريخ بوسیله مرحوم دکتر مهدی بیانی استاد هنرمند دانشگاه تهران تهیه شده است. مرحوم دکتر بیانی که خود خوشنویس و هنرمند بود و با کسانی که در زمینه هنر کتاب و خوشنویسی مهارت و اطلاعات وسیع داشتند آشنایی و حشر و نشر داشت و رموز کار را از آنان بخوبی فرا گرفته بود، یکی از شایسته ترین اشخاص برای اظهار نظر در اینگونه مسائل هنری و صنایع ظریفه بود. دوره خدمت او در کتابخانه ملی و از آن مهمتر در کتابخانه سلطنتی و شناسائی نزدیک نسبت به آثار هنری کتاب سازی ایران که طی قرون و اعصار در این گنجینه با اعتبار فراهم آمده است او را در کار خود ورزیده تر و برای قضاوت در کارهای هنری مطلع تر و بصیرتر ساخت . مقالات او در این زمینه ها که در مجلات مختلف و منجمله پیام نوین انتشار یافته و سه جلد کتاب شرح احوال خوشنویسان او گواه بر این معنی است .

خرید کتاب کتابشناسی کتابهای خطی اثر مهدی بیانی به کوشش حسین محبوبی اردکانی چاپ اول انتشارات انجمن آثار ملی سال 1353