کتاب نوروز : سوابق تاریخی تا امروز ، جشن آب پاشان اثر هاشم رضی
روایات تاریخی در پیدایش نوروز به تفصیل نقل شده است. ابوریحان عللی چند آورده که نمایان ترین آن نسبت نوروز است به جمشید که فردوسی موجب رواج و شهرت آن شده است و اینکه جمشید پس از برقرار ساختن نظام زندگی و عدل و داد ، سرسال نو روز هرمزد از فروردین به تخت نشست و مردم شادی کردند و آن روز را روز نو خواندند و از وی چنین تجدید خاطره ای یادگار ماند. مورخان اسلامی در این باره و علل و انگیزه ها ، سخن فراوان آورده اند که در متن بخش نقل است. اما چنانکه بارها اشاره شده، مساله عدم انجام کبیسه، نوروز را در سال سیار کرد و این پس از اسلام موجب اشکالات فراوانی در امر اخذ مالیات و برداشت و گشت محصول شد. به موجب عدم حساب یک چهارم روز در هر سال، لاجرم هر ۱۲۰ سال نوروز یک ماه از جای حقیقی خودش حرکت کرد. در اواخر عهد ساسانی ، ، نوروز در تابستان واقع شده بود.
چندین بار به اشکال مختلف تا زمان ملک شاه سلجوقی تاریخ اصلاح شد که بعد ها دوباره به موجب عدم وجود محاسبه ای درست، اختلاف و جا به جایی پیش می آمد . اما در سال ۴۶۷ هجری به دوران سلجوقیان تقویم پارسی اصلاح و نوروز در اول حمل یا بهار قرار گرفت که شرح آن در بخش بگم گذشت. نوروزهای معروفی که در اصطلاح مشهور شد، عبارت است از نوروز معتضدی، نوروز عضدی و نوروز جلالی و نوروز خوارزمشاهی همه اینها بیانگر آن است که نوروز از دو وجه، یکی جشن و شادی و سنتها و دیگری حساب و شمار روز و ماه و سال ، در دوران اسلامی چه اهمیت به سزایی داشته که گاه دستگاههای خلافت، خود از ایرانیان در زنده نگاه داشتن آن پیشی می گرفتند.
به مناسبت اهمیت موضوع از مأخذ و مراجع تاریخی . اغلب این وقایع و رسوم در متن بخش نقل شده است که بسیار جالب توجه میباشد به ویژه برای مطالعه جامعه شناسان و مردم شناسان و شناخت فولکلور و آداب و رسوم ایرانیان هر چند قدمت نوروز بسیار و شاید یکی از کهن ترین جشنهای ایرانیان باشد، اما در اوستا به روشنی و وضوح از آن یاد نشده است. حتا در دوران هخامنشیان و اشکانیان نیز سند مکتوبی درباره این جشن در دست نیست، هر چند که به یقین برگزار می شده. از دوران ساسانیان است که در اخبار و حوادث یاد این جشن بزرگ و مهرگان را می یابیم.
از لحاظ شمول سنتها و اعتقادات و بزرگداشت، هیچ جشنی چه دینی و چه ملی بدین پایه و مایه در تاریخ ما وجود ندارد یاد کردهای نوروز و مهرگان از منابع پهلوی و فارسی و مورخان و منجمان ایرانی که به فارسی و عربی در قرون اولیه اسلامی مطالبی جالب مغل کرده اند، با ذکر مآخذ و مراجع نقل و شرح شده است. در تاریخ از دو نوروز بزرگ و کوچک یاد شده. نوروز بزرگ ، روز ششم فروردین است که بنابر سنت، زاد روز خجسته زرتشت می شود. مورخان و محققان در این باره توضیحاتی داده اند.
اما مساله کبیسه و هم چنین حساب و شمار پنجه در این مساله که چرا نوروز اصلی ، اول فروردین نبوده و پس از پنج روز در ششم آن برگزار میگشت از لحاظ تحقیقات و پژوهش ها بسیار مهم جلوه می کند . اما اغلب روایات حاکی از آن است که شاهان و بزرگان در پنج روز نخست از فروردین به پرداختن و رسیدگی و دیدار و بار عام طبقات گوناگون مردم سرگرم بودند و ششم فروردین را خلوت میگردند و به خود و خاصان ویژگی می دادند. اما روز ششم فروردین، یعنی خرداد روز از احترام و تقدسی خاص بهره مند بوده است که هنوز میان زرتشتیان اثرات ویژه آن باقی است برابر با یک رساله پهلوی ، حوادث بسیاری از آغاز خلقت به بعد در چنین روزی روی داده که در متن نقل است . بزرگترین این حوادث تولد زرتشت در چنین روزی می باشد .
بنابر اشاراتی ، ایرانیان از روزگاری بسیار دور ، اساس تقسیم سال و ماه را بر پنجه می نهادند، چنانکه هر ماه را به شش پنجه و سال ۳۶۰ روزه را به ۷۲ پنجه با خمسه بخش می کردند. مورخانی چون ابوریحان و موسی بن عیسی الکسروی به این مساله اشاره دارند. که منسوب به جمشید است و این تقسیم در رابطه است با پنجه اول از فروردین و آغاز پنجده دوم که روز خرداد با ششمین روز است از این ماه در نوروز مراسمی فراوان با آیینها و شمایری انجام می شد که در نهایت وابستگی اعتقادی مردم را به طبیعت و احترام عناصر و طلب خیر و برکت در اشکال کنایت آمیز بیان می کرد. هفت سین و سبزه از اهم این رازها و کنایات .است. اما در دوران ساسانی، هفت سین را در پیشگاه شاه میگستردند و مباشران آن و تقدیس کنندگان اصلی موبدان بزرگ بودند. مراسم نوروز و هفت سین و آنچه از نمایشات که در حضور شاه برگزار میشد .
از تمثیلات فراوانی بهره مند بود که با دین و رسوم و اعتقادات عامه سخت پیوند داشت و به تفصیل در متن بخشی آمده که باید بدان رجوع نمود . نوعی مراسم نوروزی، هفت سین، خطبه خوانی، بار عام و داد خواهی ، اهدای هدایا و تأدیه مالیاتی و ترتیب به حضور بار یافتن طبقات گوناگون و با امور دیگر بوده است که کم و بیش در جشن مهرگان نیز انجام می شده است. از جمله مراسم بسیار مشهور و سنن معتبری در نوروز انجام می شد، رسوم آبریزگان با شست و شو و غل بوده است. البته چنانکه بارها اشاره شده، عدم احتساب کبیه دشواریها و جابه جایی هایی در تاریخ به وجود میآورده است.
خرید کتاب نوروز : سوابق تاریخی تا امروز ، جشن آب پاشان اثر هاشم رضی
از جمله اینکه جشن بریزگان در ماه تیر و روز شیر، یعنی تیرگان انجام میشد ، اما زمانی نامعلوم ، به سبب اختلافاتی بر پایه عدم انجام کبیسه تیرگان در نوروز واقع و مراسم آن برگزار می گردید. عنصر اصلی مطالعه درست و شناخت واقعی هنگام جشنها، دریافتن مسایل حساب و شمار کبیسه است در هر جشن و حادثه تاریخی یا دینی یا ملی. اما به نظر میرسد که جشن آبریزگان اصلی همان تیرگان باشد و در نوروز عبارت بوده است از غسل و شست و شو و آماده شدن از لحاظستن دینی جیت حلول سال نو این مبحثی بسیار گسترده و شیرین است با گرانباری از اعتقادات عامه و فولکور که به تفصیل مورد بحث قرار گرفته دگر باره باید به خوان نوروزی با هفت سین اشاره کرد که مهم تریین و نمایان ترین سمبول و کنایه و نشانه نوروز است.
به تفسیر و راز گشایی یکایک از عناصر هفت سین و رمز و راز این سنت دیر پا و سابقه تاریخی و شکل اصلی و راستین آن در متن بخش مشروحا " پرداخته شده است . از جمله مراسم نوروزی که در آغاز بهار انجام میشد ، " میر نوروزی یا مراسم کوسه برنشین بوده است. این مراسم جشنهای کارناوالی امروزی را به یاد می آورد و تحت عنوان " بهار جشن نیز انجام میشد. در این جا نیز مساله اعمال در کبیسه، موجب جا به جایی این رسم و جشن که گرانبار از سنتهایی دیرینه بود گشته و در هنگامی مدت ها انجام میشد، که اول بهار و اعتدال ربیعی مصادف با آغاز در ماه می شد. در این مراسم، مردی کوسه را بر خری نشانده و به دستی با دزن و دست دیگرش کلاغی میدادند. مرتب در کوچه و بازار خود را باد میزد و اشعاری مولیک میخواند و مردم به او سکه و دینار میدادند. این مراسم تا پسین روز اول بهار ادامه می یافت و از آن پس هرگاه کسی وی را میدید به سختی کتک میزد. شرح نسبتا " مفصلی از این جشن و مراسم همراه با سنتهای وابسته را منجمان آورده اند که در متن نقل شده. هر چند برخی خواسته اند مراسم میرنوروزی" را با کوسه برنشین " یکی بنمایانند .
اما به نظر میرسد که دو رسم و سنت متفاوت باشد. میر نوروزی عبارت از فردی عامی و از توده و عوام الناس بوده که او را تحت شرایطی برگزیده و برای یک یا چند روز زمام امور شهری را به عهده اش می سپردند و تفریح میکردند. تفسیر و راز و رمز این رسم ، به اشکال گوناگون در قصه ها و حکایات و آداب و رسوم خودمان و ملل دیگر آمده که در متن بخش با تفصیل بدان پرداخته شده است. ذکر نوروز همراه با روایات و اخبار اسلامی ، فراوان است، چنانکه در ادبیات منظوم و منشور و تواریخ دوران اسلامی ایران نیز به وفور مطالبی در این زمینه هست که در فصلی ویژه جهت پژوهندگانی که در این زمینه خواهان تحقیق باشند، منابع و شواهد به دست داده شده. البته در قسمتی دیگر از همین بخش مقایسه ای شده میان نورور و مراسم نوروزی در دوره ساسانی و دربارهای اسلامی ایران و دستگاه خلافت .