کتاب تاریخ استقرار مشروطیت در ایران اثر حسن معاصر
در مسافرتی که چندی قبل بمنظور مطالعه در بعضی مسائل حقوقی مربوط بدستگاه قضائی انگلستان به آن کشور نموده و قریب شش ماه در لندن اقامت داشتم تصمیم گرفتم که با استفاده از قانون مخصوص حفظ اسناد دولتی انگلستان مصوبه سال ۱۹۵۸ ( بنام 1958 Public Records Act ) و تحصیل اجازه از مقامات صلاحیت دار بعضی استاد موجود راجع به ایران را که مورد علاقه اینجانب بود بررسی نمایم .
بموجب قانون مذکور کلیه اوراق و اسناد قابل نگهداری مربوط به وزارتخانه های مختلف انگلستان پس از گذشتن ۵۰ سال و در بعضی موارد ۳۰ سال از تاریخ پیدایش آنها برای ملاحظه و مطالعه عامه بر طبق آئین نامه مخصوص در محل اداره بایگانی کل استاد دولتی انگلستان بلامانع میباشد . اینجانب پس از انجام تشریفات اولیه از حیث معرفی رسمی از طرف سفارت ایران و ملاقات دبیر کل اداره مذکور و اجراء تشریفات دیگر منظور خود را که مطالعه بعضی اسناد و گزارش های روزانه وزراء مختار انگلستان در تهران میباشد که در اوائل قرن حاضر میلادی راجع به وقایع انقلاب مشروطیت ایران بوزارت امور خارجه انگلستان میفرستاده اند کتباً اظهار داشتم و نتیجتاً در مدت قریب به سه ماه صبح و عصر در محل مذکور حاضر و به مطالعه اسناد مورد علاقه خود می پرداختم.
نکته جالب این است که چون کشور انگلستان تا اواخر دهه دوم قرن حاضر میلادی از حيث وسمت خاك وبسط نفوذ و مستعمرات و فرمانروائی در نقاط مختلف دنیا بزرگترین امپراتوری را تشکیل میداد لذا در این محل بایگانی کل استاد دولتی در لندن از تمام کشورهای روی زمین که دولت انگلستان با آنها رابطه داشته است از همان تاریخ برقراری رابطه با آنها استاد قابل نگاهداری مربوط بآن کشورها را عیناً و یا فتوکپی آنها را محفوظ نگاهداشتداند. بطوریکه در تمام ایام کار در سالنهای متعدد و بزرگ این ساختمان افراد زیادی از نقاط مختلف دنیا از ملیتهای مختلف و نژادهای گوناگون در جاهای مخصوص مشغول مطالعه و یادداشت برداشتن از اسناد مربوط به کشور خودشان با کشورهای دیگر مورد علاقه آنها میباشند.
بهر حال چون علاقه من به مطالعه اسناد منعصر نقده مربوط با نقلاب مشروطیت ایران بود بدینجهت مطالعه خود را از اواخر سلطنت مظفر الدین شاه در سال ۱۲۸۴ شمسی و ۱۳۲۳ قمری مطابق ۱۹۰۵ میلادی که بفاصله کمی منتهی صدور فرمان مشروطیت گشت شروع نمودم و مبداء آن مقارن حرکت مظفرالدین شاه از راه روسیه به اروپا میباشد که پس از مراجعت از این سومین مسافرت وی باروپا نهضت و طغیان مردم از مظالم و تعدیات روز افزون دستگاه دولت و حکام رژیم استبدادی و فساد دستگاه هیئت حاکمه آغاز و نتیجتاً با توسعه انقلاب منتهی به استفرار مشروطیت گردید . شرح این اسناد منتشر نشده تاریخی و ارزش آنها : این اسناد که اینجانب در نتیجه مطالعه محتویات ۲۹ پرونده مجلد بصورت کتاب حاوی مندرجات استاد مذکور ( از شماره 0.410/23 تا شماره 01 / 410 .P بایگانی وزارت امور خارجه انگلستان از لحاظ اهمیت سیاسی و تاریخی آنها انتخاب نموده و بتدریج که خوانده میشد از شعبه مخصوص عکاسی همان اداره فتوکپی آنها را میگرفته ام عبارت از نامه ها و تلگرافها و گزارشهایی است اغلب محرمانه و بعضی « خیلی محرمانه و یا د سری ، است که از اواسط سال ۱۹۰۵ میلادی ( ۱۲۸۴ شمسی و ۱۳۹۳ قمرى ) اواخر سلطنت مظفر الدین شاه تا اواخر سال ۱۹۱۲ میلادی ( ۱۲۹۰ شمسی ) از طرف وزراه مختار وقت دولت انگلستان مقیم تهران راجع به اوضاع وقایع مهم روز در ایران صبت بهر موضوعی بوزارت امور خارجه انگلستان فرستاده شده و جوابها و دستور حالیکه آنها داده میشده است.
گرچه وقایع و جریانات انقلاب مشروطیت و کیفیت و خصوصیات سقوط رژیم استبدادی قاجاریه و استقرار مشروطیت در ایران از طرف مورخان و نویسندگان و وقایع نگاران مختلف ایرانی و خارجی کم و بیش نوشته شده است که از جمله تاریخ مشروطه (کسروی) انقلاب مشروطیت ایران (دکتر ملکزاده) انقلاب ایران از ادوارد برون ) اختناق ایران (پوستر) بیماری ایرانیان ( ناظم الاسلام کرمانی اقیتم آند بایجان ( امیر هیزی ) ایران در دوره قاجاريه ( علی اصغر شمیم ) حاضرات و خطرات و حاج مخبر السلطنه هدایت ) حيات يحيى ( حاجی میرزا یحیی دولت آبادی) اوائل الطلاب مشروطیت و خطابه آقای تقی زاده ) انقلاب مشروطیت ایران ( دکتر محمد اسماعیل رضوانی ) و بعضی، خاطرات، و تألیفات دیگر از این قبیل که طرح آن در اینجا موجب اطاله کلام میشود و بالاخره جزومهای جدبد الانتظار د زهران مشروطه، نگارش آقای ابراهیم صفاتی را میتوان اسم برد، ولی باید دانست که تاریخهای منتشره و موجود راجع به انقلاب مشروطیت ایران در من اینکه وقایع و پیش آمدهای مربوط به استقر از مشروطیت را بطور کلی حاوی بوده و بعضی از مؤلفین آنها برای جمع آوری اطلاعات لازم و مستندات کتاب خود زحمات زیادی هم متحمل شده و اوقات خدمای در این راه صرف نمودهاند ولی از مطالعه آنها این نکته بخوبی آشکار میشود که اولا حتی از آنها نسبت به پارهای وقایع اختلافات زیادی با یکدیگر دارد و حتی می موارد از روی قضاوت شخصی و نظر حب و بی نسبت به بعضی الشخاص اطهار علیه شده است که بر خلاف حقیقت میباشند و مطالعه این استاد گویا و مدارک روشن شرح ما وقع را آنطور که بوده است برما روشن میسازد .
لانها در بسیاری مسائل هم چون مورخین نامبرده از تمام وقایع و جریانات پشت پرده آگاهی نداشت ماند شیعه استدراک با مسموعات خود را نسبت بأن وقایع نوشتهانده در حالیکه حقیقت امر کاملا غیر از آن بوده است تا با وجود گوشتی هم که بعضی از این مؤلفین برای جمع آوری اطلاعات لازم بکار بردهاند ایدا کامل نبوده و نواقص زیاد و عمده ای دارد زیرا بسیاری از استاد و سوابق مربوط بوقایع انقلاب مشروطیت در اثر بمباران مجلس در دوره اول از طرف محمد علی شاه از بین رفت و در خارج از مجلس هم در آنزمان هنوز ادارات و وزارتخانه هائی به ترتیب امروز تشکیل نشده و ثبت وضبط صحیحی هم در کار نبوده است که تمام این آثار و اسناد و سوابق در آنجا ضبط و نگهداری شود .
خرید کتاب تاریخ استقرار مشروطیت در ایران اثر حسن معاصر
از مذاکرات دوره اول مجلس که از لحاظ روشن شدن تاریخ مشروطیت ارزش زیادی داشت فقط يك قسمت از آن مذاکرات از پنجم ماه شوال ۱۳۲۴ تا تاریخ بیستم جمادی الاول ۱۳۲۶ قمری یعنی سه روز قبل از بمباران مجلس با سعی و مراقبت آقای سید محمد هاشمی نماینده ادوار سابق مجلس از کرمان و مدیر وقت روزنامه رسمی ایران بوسیله استخراج از روز نامه مجلس که در دوره اول به مدیریت مرحوم سید محمد صادق طباطبائی (رئیس اسبق مجلس شورای ملی نوشته میشد جمع آوری و چاپ شده است و از بقیه مذاکرات مهم آن دوره اثری دیگر موجود نیست، نتیجتاً میتوان حقاً ادعا نمود که انتشار این استاد مربوط با نقلاب مشروطیت ایران که از بایگانی اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان استخراج و اینک برای اولین دفعه منتشر میشود تمام آن نکات تاريك و مبهم یا قضایای مجهول مربوط بوقایع انقلاب و جریانات پشت پرده را در آن ایام ضمن معرفی رجال و بازیگران آنروز کاملا روشن خواهد ساخت زیرا بطوریکه خواهیم دید مأمورین سفارت انگلیس در تهران با نفوذ فوق العاده ای که در آن ایام در ایران داشته اند با کمال دقت و علاقمندی ناظر جریانات روز بوده و تمام وقایع مهم را مرتباً بلندن گزارش میداده اند -
اینکه گفته شد که با کمال دقت و علاقمندی ناظر جریانات روز بوده و وقایع مهمه را مرتباً بلندن گزارش میدادهاند ، از این نظر میباشد که سیاست دولت انگلستان نسبت به ایران در آن ایام ( بر خلاف سیاست رقیب بزرگ خود دولت تزاری روسیه که مخالف استقرار مشروطیت در ایران بود) با استقرار مشروطیت مخالف نبوده و حتی در ابتداء امر در چند مورد با ملیون و پیش قدمان انقلاب تا حدی كمك هایی هم نمودند بدین جهت در تمام این وقایع با علاقه خاصی ناظر قضایا بوده و فعالیتهایی داشته اند بطوریکه نه فقط تمام وقایع مهم روز را در تهران یا ولایات مرتباً بلندن گزارش میداد ماند بلکه مفاد مذاکرات مجلس را هم تاروز بمباران آن با ذکر خصوصیات شور و طرز تصویب مواد قانون اساسی و معرفی اشخاص مؤثر در این وقایع و عقاید آنها را هم در گزارشهای خود ذکر مینمودند و برای این منظور یکی از کارمندان سفارت انگلیس در تهران بنام جورج چرچیل که ظاهرا دبیر اول و يك موقع هم کاردار سفارت بوده و بزبان فارسی هم آشنائی کامل داشته است در جلسات مجلس در جای مخصوص مامورین سیاسی خارجی حاضر و مذاکرات مجلس را می نوشته و با مشهودات خود گزارش میداده است.
بی مناسبت نیست در اینجا يك نمونه كوچك و جالبی از علاقمندی مخصوص آنها نسبت به مشاهده و ثبت و گزارش کلیه وقایع آنروز ایران را به لندن در اینجا بطور مثال ذکر نمایم . ضمن همین اسناد که برای اولین دفعه منتشر میشود خواهید دید که سفارت انگلیس در تهران طی گزارش مورخ ۴ ژانویه ۱۹۰۶ خود راجع با انتخاب بعضی حکام جدید برای ولايات منوید : حضرت والا سالارالدوله حاکم کردستان بعنوان حاکم لرستان و بروجرد تعیین شده است ولی تمام وجوه و سران طبقات مختلف اهالی بروجرد پس از شنیدن خبر تعیین این حاکم جدید به تلگرافخانه رفته و عدم رضایت خود را از انتصاب چنین حاکمی بعرض اعلی حضرت رسانیده و برای اینکه از شر این حاكم جديد الانتصاب راحت شوند در تلگراف خود ذکر نموده اند که حاضر هستند سالی سه هزار تومان بشاه تقدیم دارند که این حاکم بشهر آنها فرستاده نشود بعد در دنباله این مطلب در گزارش سفارت اضافه شده است سالار يك حاکم ستمگر و متعدی بوده و مثل سایر پسران شاه شخصی ناصالح میباشد ..