کتاب تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان اثر رشید شهمردان
طی دوران بررسی و پژوهش در گوشه کتابخانهای هند بصورتی از کتابهایی برخوردم که نویسندگان آن زرتشتی بوده اند. صورت کتب نامبرده را کتبی که بنظر نگارنده نرسید دربرگیهای این کتاب آورده ام و عنوان بسا کتابهای دیگر نیز در صفحات ۲۱۳-۲۱۷ فرزانگان زرتشتی نوشته نگارنده ضبط شده است.
در کتاب نامبرده و صفحات مذکور در مورد نقص شارستان چهار چمن نوشته فرزانه بهرام فرهاد گفتگوشی داشته ام. در کتابخانه خورشید جی رستم جی کا ما در بمبئی بکتاب خطی شارستان بنشانی ( R72 ) برخوردم که کاتب اسفندیارین رتن جیبن منوچهر شاهین دهنجی شاهین بیدم شاه در سال ۱۱۷۸ یزدگردی در خاتمه کتاب چنین آورده و سبب ناقص ماندن این کتاب (شارستان چهارچمن ) آنست که بیان کرده میشو که فتوم خانی و گروشمان مکانی دستورکاوس بن رستم سنجانا عرف میرزا خسروبیک چون بطرف شاهجهان آباد مصحوب فرزندان وقبایل نیکساعتخان تشریف شریف ارزانی داشته بودند و چندی از صاحبان بخصوص گروشمان مکانی دستوران دستور کا وس منجمین فریدون جی فرمایش کتابهای چند بطرف شاهجهان آیا دیمیرزا مذکور فرستاده بود اما وقت نیافته و مدت مدید برا و گذشته و بعد از آمدن نیکا عنخان ببندر مبارک بسورت باز اتفاق شاهجهان آبا دیمیرزای مذکور افتاد و در با را رچوک شاهجهان آباد درمیان کتابهای دیگر این کتاب شارستان چهارچمن بنظر درآمده و بقیمت چها ر روسیه خرید کرده اما آن کتاب در خزانه پادشاهی بمهرشاهی مزین شده بود و میرزای مرحوم مدکورمیان مغليه وغيره حسن وقبح شریعت اسلام از این کتاب و انموده بیان میکردتا خیر بشریعت پناهی قاضی القضات شاهجهان آبا در سید آن حضرت مرزای مرحوم مذکور را طلب داشته دعوی نمود که این کتاب رکتابخانه من در دیده رفته است در این باب جهد بسیارشد.
و آخر الامر چند کسان میان آمده مقرر نمودند که نقل آن را بمیرزای مذکور بدهند چون که بهشت بهره میرزا خسروبیک برای مراجعت نمودن ببندر مبارک سورت مستعجل بودازاین سبب ناقص ماندوهای دیگر این کتاب بنظر در نیامده مگرکسی در شاهجهان آیا دو یا در اگره و یا در لاهور تلاش نماید مقرر در آنجا بوده باشد چرا که آن صاحبان دین آبادیان و شاگردان حضرت ذوالعلوم آذر کیوان در آنجا نب ربط سیرداشته اند البته که بهم میرسد و کتاب چهارچمن بصحت آنجا مدچونکه این کمترین کاتب را بسمع رسیده بود تحریر یافت؟
باز در کتاب خطی دیگر در همان کتابخانه کاما در بمبئی بنشانی (R84) چنین آمده" تواریخ شیدآیین جمناسب نامه، آیین خسروی آیین بهمنی، باستان نامه، تواریخ یزدانیان این شش کتابها را که بر مدت هفتصد نهصد سال موبدان و هیربدان کامل متقدمین تصنیف نموده بودند حضرت عرش آشیانی جلال الدین محمداکبر بادشاء غازی بخواهش تمام ازولایت ایران طلب نمود، نقل از مکتوب ایران" کتاب مهم دیگری داستان ادرسه میباشد که بگفته صاحب دبستان المذاهب تذكره عارفان وصاحبدلان و بزرگان زرتشتی است و کتاب دیگرینام بزنگاه نوشته موید خوشی هراتی که آنیم کا رنا مهما حیدلان و خدا رسیدگان زرتشتی است و گلستان دانش تالیف آذر پژوه بن آذرآئین بن گستهم که در مورد بزرگان باستان گفتگو میکند. کتابهای مذکور در چهارصد سال پیش موجود بوده و فرزانه بهرام فرهادصاحب شارستان چهارچمن و موید کیخسروپور دستورآذرکیوان صاحب دبستان المذاهب از آنها تقل قول با ذکر مینمایند.
مطلب دیگری که ذکر آن خالی از فایده نیست پادشاهان گورگانی هندیا پادشاهان مغول بویژه اکبرشاه، همایون و شاهجهان طالب کتابهایی بوده اند که بوسیله زرتشتیان نوشته شده بود و آنها را در کتابخانهای خودنگهداری میکردند و چنانکه در بالا ذکر شد شارستان چهارچمن که در شاهجهان آیا دیوسیله میرزا خسروبیک خریداری شده بود مهرکتابخانه شاهی را داشته است و فرزانه بهرام فرها دکتاب مذکور را در هندبرای اطلاع موید کیخسرو فرزند مرشد و پیرخویش دستورا ذرکیوان بنگارش درا ورده بود. برای یافتن کتابهای نامبرده که در بالا شرح داده شد با کمک مالی انجمن پارسی پنچایت بسیشی همه کتابخانهای ملی و دولتی و شخصی هندوستان را تا آنجا شبکه اطلاع داشتم در نوردیدم لیکن نشانی از آنها نیافتم. یکی از استادان دانشگاه اله آبادهند اظهار داشت تجسس خود را بایستی هفتاد سال پیش قبل از تقسیم هندآ غا ز کرده باشم.
زیرا در آن دوره هرج و مرج کتابهای بیشما رخطی و چایی نایاب نا بودند و طعمه آتش گردید. طی مسافرت خویش بدهی جویای کتابخانه قاضی القضات شاهجهان آباد گردیدم تا شاید شارستان چهارچمن کامل را که از میرزا خسروبیک غصب کرده بود بدست آرما ما گفتندکتابخانها و کتابخانه مسجد جامع دهلی منتقل گشته است. بدانجاروی آوردم امام مسجد اظهارداشت هفت ماه پیش یکی را رویاشیان همه کتابهای کتابخانه مسجد را با بهای گزاف خریداری کرده و با خود برده است از اسم خریدا رو شهرش جویا گشتم گفت از اسم وعنوان مبنی بر تحقیقات محلی در ایران و امید یافتن کتب کمنده خویش که روشنی افکن بر تاریخ زرتشتیان میباشد در بین کتب کتابخانه پادشاهان گورگانی هند، در ایران مالندن موجب شد که در سال ۱۳۳۴ یزدگردی برای ادامه کارخود در خارج از هند تسلاش نمایم.
لیکن بسبب ناتوانی مالی بودجه عزیمت خویش را که درآن زمان بالغ بر ۲۵ هزارتومان میگشت از کجا تهیه کنم؟ اندیشه ام بانجمن زرتشتیان ایرانی بمیشی کشید که چند سال جلوتر بواسطه پژوهشهای تاریخی موکواهی و توضیح نگارنده در دادگاه در دعوای دادگستری بسیلی پیروز گشته بودند، از آنها برای ادامه پژوهش تاریخی استعداد جویم که با وجود داشتن بودجه ویژه ای به پیشنهادم پاسخ منفی دادند. لیکن کتایش کارا زا هورا مزد است. از اتفاقات روزگار رادمرد خیراندیش آقای فریدون فلفلی فرزند رستم جمشید خدا رحم جاویدنرسی آبادی بنیان گزارو مدیر عامل شرکت سپنتا به بعبثی وارد و در همان روز اول ورود در خیابان بنگارنده برخورد و اظهار داشت مدتهاست در ایران منتظر ورودم میباشند علت تا خیر چیست ؟
پاسخ دادم عدم بودجه کافی مرا از حرکت و ادامه پژوهشهایم بازداشته است. فرمودند هر قدر از بودجه کسر باشد بهنگام ورودت بایران میپردازم. بزودی حرکت کن و کار خود را ادامه ده روز بعد به وتلی که اقامت داشت رفته پس از انها رسپاس از همت والایش گفتم تا بدار این مسافرت پژوهشی آنچه منظور است بدست نیابد و هزینه و تلاشها بهدر برود.
خرید کتاب تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان اثر رشید شهمردان
با خنده که عادت او اوست فرمودند با گوشش خویش وجدانمان شرمنده نخواهد بود و چنین اندیشه ای بخود راه ندهم. در اینجا باید تذکر دهم کتاب حاضر و نوشته هایی که پیش از این در ایرا نگاشته ام نتیجه مساعدت و یاوری این را دمر دخیراندیش میباشد که در مواقع لزوم از همراهی خود دریغ نفرموده انداهورا مزدا او و خانواده اش را همواره دریناد خویش از هرگونه رنج و اندوه مصون داراد. اما در مورد تجسس کتابهای گمشده هنگام ورود بایران بهمه کتابخانهای کشور سرزد مونشانی ازان نیافتم کتابخانه سلطنتی مراجعه نمودم با میداینکه شاید کتابها پادشاهان گورکانی هند را در آنجا بیایم. متاسفانه از ۶۰ هزار کتاب که نادرشاه با خود با یران آورد فقط سه هزار کتاب در کتابخانه سلطنتی موجود بود. بقیه بوسیله شاهزادگان قاجار یغما رفته و برخی از آن با مهرشاهزادگان در کتابخانهای فرانسه و انگلستان و بقیه اگرنا بودنشده باشد در کتابخانهای اشخاص باستراحت مشغولند. در کتابخانهای شهرهای افغانستان ترکیه و انگلستان نیز اثری از آنها بیدا نشد. در کتابخانه ایندیا آفیس لندن جویای هشت هزار کتب فارسی قلعه سرخ دهلی گردیدم که در بالا از آن صحبت شد. کتابهای مذکور یظن قریب بیقین بایدیس از پادشاهی اورنگ زیب جمع شده باشد. کتابدا را ظهار داشت پس از ۱۲۳ سال مشغول تهیه فهرست آن میباشند.
چون اصرار بدیدن آن داشتم صورت کتابهای مذکور را آورد، لیکن اسم گمشده خود که روشنی برتاریخ زرتشتیا روزگار گذشته میا فکند در آن نبود. باندیشه فرورفتم و با خود گفتم طی چند ده هوای مرطوب هندو دوران چندین هرج و مرج و پیکارهای منطقه ای در آن کشور بزرگ و جنگ هندو و مسلک که خانمان یکدیگر را در آتش شهر میسوزاندند. کتب معدود خطی ما که شاید چند نسخه بیش نبوده باحتمال قوی راه نیستی را پیموده باشد. نگفته نگذارم با انتشار مجله هوخت در شهران گفتارهائی از بمبئی بعنوان گوشه ای از تاریخ برای اطلاع همکیشان و حفظ از دستبر دروزگار برای درج بان مجله میفرستادم. اینک که به تهیه تاریخ زرتشتیان اقدام نمودم با سپاس فراوان از صاحب امتیاز و سردبیر مجله گفتارهای پراکنده مذکور را هم در این کتاب ضم نمودم.
درپایان گفتارا ز خانم پریوش فریدون سروشیان (خانم سروش) که با دقت تمام در ماشین کردن برگهای کتاب رنج برده اند و خانم مهرانگیز شهرام شید کتابدار کتابخانه یگانگی که هنگام مراجعه بکتابخانه کمال مساعدت را داشته اند و آقای کیخسرو فرود خسرویانی راستی و مالکان چاپخانه راستی که در چاپ و نشر این تاریخ اهتمام نمودند سپاس دلی خود را پیشکش مینمایم، سالمه آسمان ایزدو دیماه ۱۳۲۹یزدگردی برابر ۳۷۱۸ زرتشتی و ملیتش بی اطلاع میباشد. ضمن پژوهش و مطالعات بنگارش فرزانگان زرتشتی و پرستشگاه زرتشتیا نپرداختم بسیاری از رویدادهای تاریخی را در آن دو کتاب که شاید زندگی م بپایان رسد ، هر چند خارج از موضوع بوده گنجانده ام تا از خطر فراموشی در امان باشد.
دکتر ریچارد فرای ایرانشناس مشهورا مریکاشی که سالها در ایران در موسد آسیائی دانشگاه پهلوی شیراز سمت استادی داشت، هنگام ورود به بمبئی و ایراد سخنرانیهایی در تالار کتابخانه کا ما چون کتاب فرزانگان زرتشتی بنظرش رسیدنگارنده را با فرت با یران و ادامه تحقیقات ویژوهشهای محلی تشویق نمود. در دوران پژوهش و مطالعات در دهلی اطلاع یا قسم حدود هشت هزار جلد کتب خطی فارسی از کتابخانه شاهان مغول که در قلعه سرخ دهلی موجود بوده یکسال پس از انقلاب ۱۸۵۷ عند که انگلیسها آن را شورش مینامند بلندن منتقل گردیده و فهرست آن تاکنون بچاپ نرسیده است.
خبر دیگر اینکه نادرشاه افشاریس از حمله بهندوورود با پیروزی بدهلی شصت هزار جلد کتب کتابخانه پادشاهی هند جمع کرده همایون و اکبرشاه گورکانی را با نضمام تخت طاوس و غنایم هنگفت دیگر با خود بایران برده است.
کتاب تاریخ زرتشتیان پس از ساسانیان از نوشته های نامدار معدودیست که به طور مستقیم به تاریخ زرتشتیان پرداخته است. این کتاب ثمره ی سال ها پژوهش های موبد استاد شادروان رشید شهمردان در گوشه و کنار کتابخانه های ایران و هندوستان و میباشد. در اغاز؛ این اثر به اقدامات شاهان ساسانی در رابطه با دین زرتشتی پرداخته است و علل درامدن اعراب مسلمان به ایران را با مدارک تاریخی بیان میکند. بخش دیگر این اثر به معرفی خاندان های معروف زرتشتی در دوران اسلامی اختصاص دارد و فرزانه رشید شهمردان در بخش های پسین از نویسندگان و منجمان و مشاهیر زرتشتی در دوره استیلای اسلام در ایران نام میبرد. همچنین در این کتاب مسایل مربوط به مهاجرت پارسیان به هندوستان بررسی شده و مدارک تاریخی زیادی در این رابطه ارایه میگردد و در بخش های دیگر به معرفی کتاب ها و فلسفه دینی در ادوار مختلف پرداخته و سپس اماکن زرتشتی و شهرها و مناطق سکونت زرتشتیان را شناسایی و به احوال و وضعیت انها در دوره های گوناگون تاریخ اسلامی میپردازد.