از طهران تا عکا

کتاب از طهران تا عکا : بابیان و بهائیان در اسناد دوران قاجار اثر عباس ام‍ان‍ت‌, ف‍ري‍دون‌ وه‍م‍ن‌

دوران قاجاریه (۱۹۲۵-۱۷۸۶) را باید از چند نظر یکی از مهمترین ادوار تاریخ ایران بشمار آورد. این دوران مصادف بود با گسترش روزافزون استعمار در دنیا که ایران را نیز به خاطر موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی خود عرصه ی رقابتها و دخالتهای شدید دو قدرت بزرگ جهانی انگلیس و روسیه تزاری ساخت. وضع سیاسی و اقتصادی ایران که پس از دو شکست اسف بار از روسیه و از دست رفتن قفقاز (۱۳-۱۸۰۴ و ۲۸-۱۸۲۶) متزلزل و نابسامان بود با این دخالت ها بیش از پیش دستخوش بی ثباتی شد و عوامل دیگری نیز این به این نابسامانی ها دامن زد.

در زمینه ی اقتصادی ایران با هجوم تولیدکنندگان غربی که برای فروش کالاهای خود در پی بازارهای تازه ای بودند روبرو بود و با گسترش فعالیت آنان در ایران کسادی و تعطیلی صنایع بومی و بحرانهای اقتصادی اوج می گرفت. فساد دستگاه دولتی قاجار و اقتدار فراوان نیروهای مذهبی همراه با دخالت ایشان در امور کشور عامل دیگری در آشفتگی و نابسامانی اوضاع ایران در زمان قاجاریه بشمار می رفت. در همان حال نهضت های لجل دخواهی که خواستار تحولات فرهنگی و اجتماعی عمیق در کشور بودند سر بر می آورد.

وضع کشور در این دوران از برخی جهات بی شباهت به کشورهای همسایه مثل عثمانی و یا مصر نبود، اما ایران از ویژگیهای خاصی برخوردار بود که آن را از بسیاری جهات از همسایگان خود متمایز می ساخت. شاخصه ی جامعه ی ایران وضع استثنایی و پیچیدگی ساختار اجتماعی سیاسی و دینی فرهنگی آن بود که در دستاوردهای روشنفکری هنری و ادبی و مهم تر از آن در ظهور جنبشهای مذهبی بازتاب می یافت. این میراث قاجاریه را میتوان از آن زمان تا امروز در عرصه های گوناگون اجتماعی و فرهنگی ایران مشاهده کرد. از مهمترین رویدادهای اجتماعی دوران قاجار باید ابتدا از ظهور نهضت دینی بابی بهائی در سال ۱۸۴۴ و سپس از جنبش مشروطه خواهی نام برد که منجر به صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار در سال ۱۹۰۶ و تشکیل مجلس اول در همان سال شد.

با آن که پژوهشهای گوناگونی به زبانهای فارسی و انگلیسی در مورد بخشهایی از تاریخ دوره ی قاجاریه صورت گرفته با این همه بسیاری از زوایای برجسته و یا وقایع بیش و کم مهم آن نیاز به تحقیق و پژوهش بیشتری دارد. چنین نیازی در حوزه ی تحقیقات بابی بهائی از اهمیت بیشتری برخوردارست.

صرفنظر از انگیزه و تمایلی این که چگونه نهضتی که از ایران و از بطن فرهنگ ایران برخاسته توانسته به دینی جهانی تبدیل شود و علیرغم سرکوب های مداوم، پیروانی در سراسر جهان بیابد باید برای هر پژوهنده ی تاریخ ایران جالب باشد. اما تجربه ی تاریخی ۱۷۰ ساله نشان داده که برای پژوهندگان غیر بهائی پرداختن به تاریخ و اعتقادات بهائیان آسان نبوده است سوای ممنوع بودن از دسترسی به اسناد بایگانی شده ی دولتی، تحقیق و نگارش در مورد این نهضت همواره مسأله ای هراس انگیز و منطقه ای ممنوعه بشمار آمده که گویی ورود به آن . عرصه جز با وارد آوردن افتراهای گوناگون و تهمتهای شرم آور به این آیین میتر نمی شده است.

این المررا نه فقط در ردیه هایی که به این آیین نوشته شده بلکه در آثار برخی پژوهندگان مشهور نیز میتوان دید سبب و ریشه ی چنین روشی خصومت آمیز بحثی دیگر می طلبد. یکی از دلایل آن شاید کمبود و یا فقدان آثار بابی بهائی به زبان فارسی باشد که علاقمندان را لاجرم به سوی ردیه ها که فراوان در دسترس هست می کشاند. از نخستین آثار تاریخی چاپی به زبان فارسی در تاریخ پایی بهائی می توان از کتاب نقطة الكاف نام برد که منسوب به حاج میرزا جانی کاشانی از بابیان اولیه است.

نسخه ی خطی این کتاب را مصحح آن ادوارد براون، ایران شناس معروف انگلیسی، از کتابخانه ی ملی فرانسه به دست آورد و آن را در . سال ۱۹۱۰ در مجموعه ی کتابهای شرقی اوقاف گیب منتشر ساخت کتاب شامل مشاهدات و شنوده های نویسنده ی آن حاج میرزا جانی کاشانی است که وقایع سالهای اولیه ی این نهضت تا تیرباران باب را در تبریز در بر دارد (۱۸۵۰) از کتابهایی که بیانگر بخشی نسبتاً گسترده از تاریخ بابی بهائی است می توان به دو کتاب تاریخ نبیل زرندی و کتابی بنام قرن بدیع اشاره نمود این هر دو اثر تألیف شوقی افندی، از رهبران جامعه ی بهائی [وفات ۱۹۵۷] است که ابتدا به زبان انگلیسی برای آشنایی بهائیان غربی با تاریخ آیین شان منتشر شد. ۳ تاریخ نبیل زرندی بر اساس اشعار و نوشته های محمد نبیل زرندی از پیروان اولیه ی بهاء الله بازسازی شده نبیل زرندی در سالیان عمر خود سفرهای بیشماری به اطراف ایران داشت و خاطرات و دیدههای خود را به صورت نظم به رشته ی تحریر آورد.

 خرید کتاب از طهران تا عکا : بابیان و بهائیان در اسناد دوران قاجار اثر عباس ام‍ان‍ت‌, ف‍ري‍دون‌ وه‍م‍ن‌

ترجمه ی انگلیسی بخشی از این اوراق در ۶۸۰ صفحه – که فقط شش سال اول تاریخ این دین را شامل است در واقع خلق اثری مفصل و مستقل است که در آن شوقی افندی از دیگر منابع در دسترس ،خود چه در زبان فارسی و چه به انگلیسی یا فرانسه سود برده و عنوان کتاب را نیز به درستی روایت نبیل Nabil's Narrative» نامیده اما آنچه در زبان فارسی تاکنون در دسترس است ترجمه ای است از خلاصه ی این کتاب از ترجمه ی عربی آن که شاید بیش از نیمی از کتاب اصلی را در بر ندارد این کتاب توسط پژوهنده ی بهائی اشراق خاوری ترجمه و منتشر شد و سپس بارها تجدید چاپ گردید.

کتاب تاریخی دیگری که از آثار شوقی افندی به نام God Passes By ؛ با نام قرن بدیع و به فارسی ترجمه شده و شاید از آن نظر در ترجمه ی فارسی چنین نام گرفته که انتشار آن در جشن پایان قرن اول این نهضت بود و تاریخ آیین بابی بهائی از ۱۸۴۴ تا ۱۹۴۴ را در بر میگرفت این کتاب که خواننده ی غربی را مخاطب خود دارد با زبانی حماسی و نثری گیرنده - و نه چندان آسان - نگاشته شده و صدها نام افراد و جای ها به زبانهای فارسی و عربی که به ضرورت در آن آمده خواندن کتاب را برای خواننده - مخصوصاً خواننده ی امروزی - کاری مشکل می سازد. اطلاعات و آگاهیهای فراوانی که در این کتاب آمده نشان دسترسی شوقی افندی به اسناد اصیل فارسی و نیز منابع اولیه ی دیگر به زبانهای انگلیسی و فرانسه از جمله آثار ادوارد براون كنت دو گوبینو و نیکلای فرانسوی است.

همین نثر حماسی و بکار بردن لغات و اصطلاحات مشکل، شیوه ی کار مترجم کتاب به زبان فارسی در ۸۶۰ صفحه بوده و بخصوص دقت و وسواس او برای آن که ترجمه خط به خط و جمله به جمله مطابق اصل باشد خواندن ترجمه ی فارسی را دشوار ساخته است. طبعاً انتظار نمی رود که در آثاری با این سبک و روال، وقایع و مطالب تاریخی با آوردن اسناد و مدارک مورد بحث قرار گیرد خاصه آن که دسترسی به بسیاری از اسناد از جمله هفتاد و یک سندی که ما در این کتاب آورده ایم در سال های اخیر میسر شده است. آنچه مسلم است امروزه جای تاریخ جامعی به زبان فارسی که بر روشی علمی و بر اساس اسناد در مورد این آیین مخصوصاً سالیان اولیه ی آن نگاشته شده باشد خالی است.

شاید سبب عدم تمایل پژوهندگان بهائی به پرداختن جدی به این مهم آن طور که استاد امانت در مقدمه ی ممتع خود بدان اشاره کرده اند پاره ای حوادث دردناک در سالیان اولیه ی این نهضت بوده که مانعی برای پرداختن به عمق و پیچیدگی زوایای تاریخ این عهد بشمار میآمده دلیل دیگر را باید در این واقعیت دانست که برای بهائیان ایران ضربان تند و پرشتاب تحولات این آیین مخصوصاً مقابله با سرکوبها غارت خانه ها و اسناد و کتابها و نیز فوریت و اولویت انتشار این آیین در اکناف جهان