ناصرالدینشاه قاجار که پادشاهی شکارچی، عاشق سیروسفر و گشتوگذار بود و بیش از نیمقرن بر مقدرات ایران حکمروایی کرده است، شخصاً به نگارش خاطرات خویش دست یازیده است. وی سهبار در سالهای 1290، 1295 و 1306 ه.ق. به فرنگستان رفت و سفرنامههای خود را از لحظهی حرکت از تهران و گاهی چند روز قبل از حرکت تا زمان برگشت به تهران به رشتهی تحریر درآورد. خاطرات وی در سفر اول و دوم به خط خودش و در سفر سوم به تقریر وی و خط همراهانش از قبیل دختر خوشخط او فخرالدوله، البته تا مرز ارس، غلامحسینخان امیخلوت، ابوالقاسمخان ناصرالملک، ابوالحسنخان فخرالملک و غیره نوشته شده است. او همچنین پیش از سفر به فرنگ در سال 1287 به عتبات عالیات سفر نمود و سفرنامهی آن را از خود به یادگار گذاشت. وی افزون بر سفرهای خارج از کشور، در داخل نیز هیچگاه آرام و قرار نداشت و با اردویی به نام اردوی همایونی به سفرهای دور و نزدیک میرفت و خاطرات سفر را با نثری ساده و روان به رشتهی تحریر درمیآورد.
سفرهای مهم ناصرالدینشاه در داخل کشور عبارتند از: دو سفر به خراسان در سالهای 1283 (در یادداشت اول کتاب سفرنامه خراسان، انتشارات فرهنگ ایرانزمین، 1354، سفر اول به خراسان 1286 ذکر گردیده است. روزنامهی اخبار این سفر، به تحریر علینقیخان حکیمالممالک انشاء و بهخط علیاصغر در کارخانهی آقامیرباقر طهرانی در 485 صفحه و چند تصویر کار میرزابزرگ غفاری به چاپ سنگی رسیده است.) و 1300 ه.ق. (در این سفر میرزاابراهیمآقا آبدار امینالسلطان در راه وفات میکند؛ شرح این سفر که به تحریر خود شاه است، توسط محمدحسنخان اعتمادالسلطنه به سال 1306 بهصورت چاپسنگی و خط خوش در دارالطباعهی خاصهی دولتی انتشار یافته و تجدید طبع آن به صورت لوحی (افست) در سال 1354 توسط انتشارات فرهنگ ایرانزمین زیر نظر استاد ایرج افشار در اختیار علاقهمندان قرار گرفته است. تصاویر این سفرنامه اثر ابوتراب نقاش مشهور عصر ناصری است و یادگاری است ارجمند از شیوهای که در عدهای از کارهای چاپی آن روزگار مرسوم و مطلوب بوده است.
این سفرنامه هم از حیث اطلاعات تاریخی مربوط به دربار ناصری و آداب عصر او و هم از جهت جغرافیایی واجد فوائد است و به همین ملاحظه در سلسله کتابهای عکسی و لوحی چاپ گردیده است دو سفر به گیلان در سالهای 1286 و 1304 ه.ق. که سفر دومی را تا قزوین ادامه داده و به علت برف و کولاک شدید ناتمام گذاشته و به تهران بازگشت؛ سفر به مازندران در سال 1292 ه.ق. و سفر به عراق عجم (ولایات مرکزی ایران) در سال 1309 ه.ق. علاوه بر سفرهای بلندمدت، پیوسته بهخصوص در فصل تابستان به مناطق خوشآب و هوای نزدیک تهران مانند فیروزکوه، شهرستانک، دوشانتپه، جاجرود، کن و سولقان، آهار، شکراب و امثالهم به گشتوگذار میپرداخت و شب و روز را در کوه و صحرا بهسر میبرد و در این مورد نیز متناوباً به درج خاطرات خود میپرداخت.
افزون برموارد مذکور در فوق که مربوط به سفرنامههای منتشرشدهی وی میباشد، سفرهای دیگری به اقصی نقاط کشور داشته است که یا در اوایل پادشاهی او بوده و خاطرات خود را ننوشته و یا منتشر نشده است. ایشان علیالظاهر 7 سفر نیز به قم داشته است که 4 بار آن در خلال سفرهای دیگر و 3 بار فقط برای سفر به قم بوده است.
نهایتاً لیست سفرنامههای نوشتهشده توسط ناصرالدینشاه بهترتیب تاریخی ارائه میگردد:
-
سال 1283 ه.ق: سفر اول خراسان که شش ماه بهطول انجامید؛
-
سال 1286 ه.ق: سفر گیلان که دو ماه بهطول انجامید؛
-
سال 1287 ه.ق: سفر عتبات که پنج ماه و اندی طول کشید؛
-
سال 1290 ه.ق: سفر اول اروپا به اصرار میرزاحسینخان سپهسالار اعظم و صدراعظم وقت که پنج ماه و نه روز طول کشید؛
-
سال 1295 ه.ق: سفر دوم اروپا که چهار ماه و نه روز بهطول انجامید و از سوغات این سفر از تشکیل قزاقخانه، آوردن چراغبرق و گاز میتوان نام برد؛
-
سال 1300 ه.ق: سفر دوم خراسان که چهار ماه و چند روز بهطول انجامید؛
-
سال 1304 ه.ق: چمن سلطانیهی سفر نیمهتمام گیلان که تا قزوین رفته بهخاطر سرما و برف زیاد ناچار به مراجعت شد؛ و
-
سال 1306 ه.ق: سفر سوم به اروپا بهخاطر عزیزالسلطان (ملیجک سوم) که شش ماه و دوازده روز بهطول انجامید.
سفرنامههای منتشرشدهی ناصرالدینشاه به صور گونهگون چه خطی و چه چاپی توسط ناشرین مختلف و در زمانهای متفاوت منتشر شدهاند که در این مقال کتابشناسی آنها جهت آگاهی و استفاده هر چه بهتر خوانندگان ارائه گردیده است.
الف) نسخه خطی
عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر فرنگستان = سفرنامه ناصرالدینشاه/ از: ناصرالدین شاه قاجار
-
وضعیت استنساخ: کاتب: محمود فراش خلوت، تاریخ کتابت: ذیقعده ۱۲۹۱ق.
-
مشخصات ظاهری: ۲۲*۳۵ سم. ۱۵۹گ. ۱۹س.
-
متن یادداشت: بسمله. روزنامه سفر فرنگستانست که به میمنت و مبارکی بخواست خداوند تعالی و قادر بی‌همتا...
-
متن یادداشت: ... شکر خدا را هزار مرتبه کردم شب آتشبازی مفصلی شد و به راحت خوابیدم الحمدلله تعالی.
-
مشخصات ظاهری اثر: نوع کاغذ: نستعلیق عالی.
تزئینات نسخه: تمامی صفحات مجدول محرر کمندکشی به زر و مشکی و شنگرف و سیلو و لاجورد، دو صفحه نخست دارای تشعیر و تذهیب عالی و طلااندازی بین سطور، صفحه آغاز دارای سرلوح مذهب مذیل به کتیبه مذهب تصویر ناصرالدینشاه در میان سرلوح درج شده، در پانزده صفحه نخست نام ایران در ترنج‌های مذهب در سرصفحه‌ها ثبت شده است، تاریخ‌ها به خط ثلث جلی وسط چین شده، تزیینات این نسخه به وسیله خانه‌زاد احمد در مجموعالصنایع مبارکه دولت علیه ایران انجام پذیرفته است.
-
رکابه نویسی: دارد.
-
تزئینات جلد: مقوای سخت با رویه مخمل سرخ.
-
یادداشتهای مربوط به نسخه موجود: امتیاز نسخه: نسخه حاضر نسخه سلطنتی، منحصر به فرد، فوق‌العاده ممتاز و بسیار نفیس است.
-
منشاء و صاحبان قبلی: در آخر نسخه امضای ناصرالدین شاه در سلخ ربیعالآخر آمده است.
-
در اول نسخه مهر بیضوی «نصرالله تقوی» دیده می‌شود.
-
متن یادداشت: مأخذ فهرست: جلد ۳۱، صفحه ۱۴۰.
-
متن یادداشت: نک: فهرستواره کتابهای فارسی، ۱/ ۸۳؛ منزوی، ۶/ ۴۰۰۶.
یادداشتهای مربوط به خلاصه یا چکیده: سفرنامه ناصرالدینشاه به فرنگستان است. این سفر از دوشنبه ۲۲ سفر ۱۲۹۰ق. آغاز و روز به روز نگاشته می‌شده، بدینگونه سفر ادامه می‌یابد: ایران، روس، آلمان، بلجیک (بلژیک)، انگلیس، فرانسه، سویس، ایتالیا، اطریش، عثمانی، قفقازیه و صبح چهاردهم رجب ۱۲۹۱ق. در راه انزلی پایان می‌یابد.
ب) کتاب چاپی
یک) چاپ سنگی
-
عنوان و نام پدیدآور: حدیقه فصاحت، منتخب از مسافرتنامه جنتمکان اعلیحضرت شاهنشاه ایران ناصرالدینشاه قاجار- و تاریخ ساسانیان- و سرگذشت بالمعاینه شخصی در بلوای هندوستان
-
وضعیت نشر و پخش و غیره:کلکته، [۱۲۸۴]=۱۹۰۵.
-
مشخصات ظاهری: ص۴۴۸.
-
یادداشتهای کلی: سنگی، وزیری
یادداشتهای مربوط به مندرجات: ص.۱ -۱۴۳. منتخب از روزنامه سفر فرنگستان ... ناصرالدینشاه قاجار (سفر اول) که در سال ۱۸۷۳ میلادی اتفاق افتاد.- ص.۱۴۶ -۳۸۸. سرگذشت مسترس هورتستت خانم انگلیسی در بلوای هندوستان، ترجمه اعتمادالسلطنه.- ص.۳۹۰ -۴۴۸. انتخاب از کتاب تاریخ سلاطین ساسانی که طبقه چهارم از ملوک فرس بوده‌اند.
-
عنوان و نام پدیدآور: روزنامه حکیمالممالک/ علینقیابناسمعیل حکیمالممالک؛ بهخط علیاصغر
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: [تهران]: کارخانه میرباقر طهرانی، ۱۲۴۸= .ق۱۲۸۶.
-
مشخصات ظاهری: ص.۴۸۵.؛ مصور
عنوان دیگر: سفرنامه ناصرالدینشاه به خراسان (سفر اول).
-
عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه خراسان/ نوشته ناصرالدینشاه قاجار
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: طهران: دارالطباعه خاصه دولتی، ۱۲۶۷=.ق۱۳۰۶.
-
مشخصات ظاهری: ص.۲۲۷.: مصور
-
یادداشتهای کلی: سفرنامه ناصرالدینشاه به خراسان به سال۱۳۰۰ ق
-
عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصرالدینشاه بمازندران
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: [دارالطباعه خاصه دولتی]، ۱۲۵۵=.ق۱۲۹۴.
-
مشخصات ظاهری: ص۲۷۸.
-
عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصری بمشهد/ ناصرالدینشاه؛ باهتمام علینقی حکیم‌الملک
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: طهران: کارخانه آقامیرباقر طهرانی، ۱۲۴۷=.ق۱۲۸۶.
-
مشخصات ظاهری: ص۴۸۵.
-
یادداشتهای کلی: سفرنامه ناصرالدینشاه به خراسان، ۱۲۸۶ ق
-
عنوان قراردادی: سفرنامه ناصرالدینشاه به مازندران
-
عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر همیونی بمازندران
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: [دارالطباعه خاصه دولتی]، ۱۲۵۵=.ق۱۲۹۴.
-
مشخصات ظاهری: ص۲۷۸.
-
عنوان و نام پدیدآور: روزنامه سفر از طهران الی کربلا و نجف و سایر اماکن فیض مواطن و مراقد مطهره ائمه‌هدا و اولیا و شهدا علیهم‌السلام
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]، ۱۲۴۹=.ق۱۲۸۷.
-
مشخصات ظاهری: ص.۲۸۵.: نقشه
-
یادداشتهای کلی: بضمیمه تفضیل سیاحت مقرب‌الخاقان مسیو طلزن حکیمباشی مخصوص: ص.۲۷۳ -۲۸۵
-
یادداشتهای مربوط به ویراست و تاریخچه: چاپ سنگی. بخط کلهر
-
عنوانهای گونهگون دیگر: سفرنامه ناصرالدینشاه بکربلا
-
عنوان و نام پدیدآور: سفرنامه ناصرالدینشاه بعراق عجم و بلاد مرکزی ایران
-
وضعیت نشر و پخش و غیره: [طهران]: دارالطباعه خاصه دولتی، ۱۲۷۲=. ق۱۳۱۱.
-
مشخصات ظاهری: ص.۱۹۳.: نقشه
-
یادداشتهای مربوط به ویراست و تاریخچه: چاپ سنگی. بخط زین‌العابدینبن‌محمدشریف القزوینی
-
عنوان قراردادی: روزنامه سفر