زبان شناسی و زبان فارسی عنوان کتابی شامل مجموعه ای از مقالات در زمینه زبان شناسی و زبان فارسی و قواعد دستوری از دکتر پرویز ناتل خانلری می باشد که در سالهای 1322 تا 1340 در مجله سخن و مجله دانشکده ادبیات تهران منتشر شده است. 21 نوشتار از نویسنده در این کتاب جای داده شده اند که شامل این نوشتارها می باشد: پیدایش زبان، اختراع زبان و خط، زبان و زبان شناسی، زبان ایران، تحول زبان، تحول زبان فارسی، زبان و جامعه، زبان و لهجه، طرح تحقیق در لهجه های محلی، دفاع از زبان فارسی، زبان یاجوج و ماجوج، لفظ عامه و لفظ قلم، بیان، نویسندگی، بیماری الفاظ، تدریس ادبیات فارسی، درس فارسی، خط و زبان، زبان و خط، درباره ی تغییر خط فارسی و شیوه ی خط فارسی. پرویز ناتل خانلری، ادیب، شاعر و زبان شناس ایرانی متولد 1292 در تهران می باشد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه آمریکایی تهران و مدرسه ثروت تهران گذراند.

بعدها وارد دارالفنون شد و سپس در دانشگاه تهران در دوره کارشناسی، لیسانس ادبیات دریافت کرد و سپس دوره ی دکترا نیز در همین دانشگاه گذراند. خانلری در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت. ایشان از نخستین دریافت کنندگان دکترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران بودند. از نویسنده این کتاب، آثار و نوشته های متعددی بجا مانده است. روان شناسی و تطبیق آن با اصول پرورش، تحقیق انتقادی در عروض و قافیه و چگونگی تحول اوزان غزل فارسی، تصحیح دیوان غزلیات حافظ، ماه در مرداب (مجموعه شعرهای نویسنده)، وزن شعر فارسی، سمک عیار در پنج جلد از جمله آثار متعدد ایشان در زمینه زبان و ادبیات و ترجمه می باشد.

هرچه فارسی دری که از قرن سوم به بعد زبان رسمی و ادبی ایران شده بود بیشتر رواج یافت از قدر و شان زبان های گوناگون محلی بیشتر کاست. بسیاری از لهجه های محلی ایران ادبیاتی داشت که غالب آنها نوشته نمی شد و تنها در ذهن و یاد گویندگان لهجه ها می ماند و به دیگران انتقال می یافت. به این سبب نام و نشان این سخنوران محلی به جانمانده است. با این حال گاهی در کتاب های تاریخ و جغرافیا، خاصه تاریخ های خاص شهرستان ها، ذکری از این شاعران می توان یافت. از آن جمله نام محمد بن سعید در کتاب تاریخ بیهق آمده است که به زبان بیهقی شعر می سروده است. از سخنوران مازندران نیز نام چند تن مانند مسته مرد و مرزبان بن رستم و دیگران با نمونه ای از شعرهای ایشان در تاریخ طبرستان ذکر شده است.

زبان طبری تا اواخر قرن چهارم زبان ادبی بوده است و به آن شعر می گفته و کتاب می نوشته اند. اما دو قرن بعد که فارسی دری زبان رسمی و ادبی کشور شده و در همه جا رواج یافته بود دیگر زبان طبری به مقام لهجه ی محلی تنزل یافت، چنانکه مترجمان مرزبان نامه ی معروف که این کتاب را به فارسی دری ترجمه کردند از زبان اصلی آن یعنی طبری با اوصاف : الفاظ رکیک و لغت نازل و عبارت سافل یاد می کنند...

اما تحقیق دقیق علمی درباره ی لهجه های ایرانی کاری است که اروپائیان از یک قرن پیش آغاز کردند. نخست این تحقیقات بیشتر جنبه ی کنجکاوی جهانگردی داشت و سپس که زبان شناسی تکامل یافت و از جمله ی دانشهای تجربی و دقیق قرار گرفت دانشمندان و خاورشناسان به تحقیق درباره ی لهجه های محلی ایران پرداختند.
بیش از صد و بیست لهجه ی ایرانی تاکنون مورد تحقیق و مطالعه ی خاورشناسان اروپائی قرار گرفته است و درباره ی این لهجه ها مقالات و رسالات و کتاب هائی نوشته اند که شماره ی آن ها از دویست می گذرد.

گل رنج های کهن شامل مجموعه ای از مقالات جلال خالقی مطلق در زمینه شاهنامه پژوهی و شاهنامه شناسی می باشد. شاهنامه به تصحیح جلال خالقی مطلق برپایه روش انتقادی و بر اساس نسخه فلورانس، پس از چند دهه تلاش و تحقیق در پیرایش شاهنامه، چند سالی می باشد که انتشار یافته است و در این سالها، مقالات و نوشتارهای ایشان در زمینه شناخت مباحث و گفتارهای شاهنامه ای، در نشریات و مجلات انتشار یافته است. این کتاب به کوشش علی دهباشی، مجموعه ای از ده نوشتار مصحح شاهنامه، چاپ شده است. عناوین گفتارهای این مجموعه چنین می باشد: حماسه سرای باستان ، یکی داستان است پر آب چشم ، شاهنامه و موضوع نخستین انسان ، پاسداران دژ پترا ، معرفی قطعات الحاقی شاهنامه ، نفوذ باستان در برخی از دستنویس های شاهنامه ، بار و آیین آن در ایران ، ببر بیان ، دستنویس شاهنامه (فلورانس) سرگذشت زبان فارسی ، رسم خط شاهنامه ، معرفی سه قطعه ی الحاقی شاهنامه و یادداشت های افزوده.

جلال خالقی مطلق متولد 20 شهریور 1316 در تهران میباشد. ایشان در سال 1349 موفق به دریافت درجه دکترا از دانشگاه کلن در رشته های شرق شناسی، مردم شناسی و تاریخ قدیم گردید. سپس در بخش ایرانشناسی دانشگاه هامبورگ به تدریس زبان و ادبیات فارسی و فرهنگ پرداخت و دهه ها در زمینه تصحیح شاهنامه فردوسی و پژوهش در این زمینه پرداخت و سرانجام شاهنامه پیرخرد را در هشت جلد منتشر نمودند. علی دهباشی در یادداشتی بر این مجموعه درباره خالقی مطلق چنین می نویسد:
از میان گروه استادان و شاهنامه شناسان در دوران معاصر دکتر جلال خالقی مطلق جایگاه ویژه ای دارد. نام دکتر خالقی با شاهنامه و فردوسی پیوند خورده است و متجاوز از دو دهه است که عمر و زندگی خود را بر تصحیح متن تازه ای از شاهنامه نهاده است. آرزوی شیفتگان ادبیات فارسی این بود و هست که متنی انتقادی از شاهنامه در اختیار داشته باشند. دکتر جلال خالقی مطلق به شاهنامه و فردوسی عشق می ورزد و بر سر این عشق، زندگی خود را نثار کرده است.

جلال خالقی مطلق در سرسخن این اثر چنین نگاشته اند:
تنها اند شماری از آفریده های جاویدان دانش و ادب و هنرند که گلستانی همیشه خوش و کاخی بی گزند از باد و باران اند. بسیاری دیگر، چه بسا در همان هنگام پیدایش کهنه شده اند و یا کمی دیرتر فراموش می شوند و نهایت در حاشیه ای از تاریخ از آنها یاد می گردد. این آثار همان گلهای پنج روز و شش اند که بهره ی باغبان سرانجام جز دامنی خار و خاشاک نیست و بر لب  او این مصراع شاهنامه:

گلِ رنج های کهن گشته خار

همچنین آنچه خوانندگان در این مجموعه می خوانند، گل رنجهای کهنی است که اگر یکسره خار نگشته باشند، چیزی نیز به پژمردن و خاشاک گشتن آنها نمانده است. از این رو، با وجود پیشنهاد برخی از دوستان به انتشار برگزیده ای از مقالات نگارنده که در نشریات درون و بیرون کشور به چاپ رسیده بود، او این نوشته ها را ارج انتشار جداگانه نمی دید، و به راستی اگر همکاری و پشتکار دوست گرامی آقای علی دهباشی نبود، نگارنده خود هیچگاه به این کار دست نمی زد. اکنون با سپاس از دوستی ها و مهربانی های ایشان، این برگ سبز را به پیشگاه خوانندگان پیشکش می کنم. امید آن که در آنها هنوز نکته ای تازه یافت شود و گل رنجهای کهن یکسر خار نگشته باشد.

داستان برزونامه از داستان های حماسی به زبان کردی کرمانشاهی و تاثیر پذیرفته از سخن والای فردوسی بزرگ می باشد که به پارسی نیز ترجمه شده است. برزو نامه مانند دیگر داستان های حماسی و پهلوانی کردی، به طور دقیق معلوم نمی باشد که سروده کیست و رد و نشانی از آفریدگار این اثر نیست، اما آنچه عیان است، این داستان سینه به سینه و معمولا در شب های دراز و برفی زمستان در پای کرسی روایت می شده است. برزو نامه، سرگذشت جنگاوری ها و دلاوری های برزو پسر سهراب و نوه رستم دستان می باشد.
در حفظ و نگه داری شاهنامه ی فردوسی باید سپاسگزار نقالان و روایتگران گمنانم باشیم که با نقل داستان های شاهنامه از جمله تراژدی رستم و سهراب، مردم ایران را تهییج و ترغیب می کردند که به سمت شاهنامه خوانی کشیده شوند. از سوی دیگر این بحث مربوط به خلق شاهنامه های کردی می شود و باید سپاسگزار راویان و خالقان شاهنامه های کردی باشیم که یا به احتمال قوی، تحت تاثیر شاهنامه فردوسی، برخی از داستان های شاهنامه فردوسی را مثل داستان رستم و دیو سپید بازآفرینی کردند - حالا نه با قدرت قلم و تخیل فردوسی - یا این که به خلق داستان هایی مستقل پرداختند مثل همین داستان شیرین و جذاب برزو نامه که از نظر روایت داستانی بسیار غنی است و نقصی ندارد.

زبان کردی کرمانشاهی و با شیوه ی نگارش این زبان که پیشینه ای هفت صد ساله دارد، شاهنامه هایی خطی در قالب اشعار ده هجایی سروده شده است، از جمله:
جنگ هفت لشکر
رستم و زردهنگ
رستم و زنون
فرامرزنامه
رستم و دیو سپید

ایرج بهرامی درباره شاهنامه های کردی می نویسد: برخی از این شاهنامه های کردی به تقلید و بر اساس شاهنامه ی فردوسی سخنسرای بزرگ ایرانشهر سروده شده و ساختار داستانی آن ها همان ساختار داستان های شاهنامه گهگاه با جزئی اختلاف هستند...، اما نوع دیگر این گونه شاهنامه های کردی براساس داستان های عامیانه ی بسیار کهن ایرانی درباره اساتیر ایرانی رایج در بین کردان آریایی تبار به رشته ی نظم کشیده شده اند، همچون کنیزک و یازده رزم، داستان هفت لشکر و رزمنامه رستم و زردهنگ دیو.
سرایندگان کرد در سرایش منظومه های کردی بسیار موفق بوده اند و به حق به خوبی از عهده ی این مهم برآمده اند و به خصوص در زبان کردی گورانی منظومه هایی موجود است که در دیگر گویش های رایج در ایران همتایی برای آن ها نمیتوان شمرد... این گونه منظومه ها به لحاظ ساختاری بی نقص و در آرایش کلام در اوج کمال و زیبایی هستند...

وزن ده هجایی که تمام شاهنامه های کردی برپایه ی این نوع ریتم خلق شده، بازمانده ی موسیقی دوره ی ساسانیان است که در آن قطعات هفت هجایی هم دیده می شود. موسیقی شعر فولکلوریک کردی بر بنیاد همین اوزان ده یا هفت هجایی ابداع گردیده است.
در زبان کردی کرماشاهی، بَرز به معنای بلندی است. جای بلند همچون کوه، بلندی گریوه ها و تپه ها و هرچیز رفیع و بلند. بنابراین اگر نام برزو از بلندی گرفته شده باید باید ب آن را با صدای زبر یا فتحه خواند.
داستان برزو نامه از جمله منظومه های کردی می باشد که با وزن ده هجایی دوران اشکانیان و ساسانیان سروده شده است.

آرتور کریستین سن در کتاب شعر و موسیقی در ایران نوشته است:
ایرانیان عهد ساسانیان بلاشک شعر داشتند. از هر حیث در زبان پهلوی نظم ها یا تصنیف ها بوده که آن ها را با ساز و موسیقی می خواندند. در کتاب پهلوی کارنامه ی اردشیر مطالعه می کنیم که اردشیر در ستورگاه نشسته طبل زد و نغمه خوانی کرد... مسعودی می گوید که نغم و ایقاعات و مقاطع و طروق الملوکیه از ایرانیان آمده است... در کتاب برهان قاطع سی لحن باربد شمرده شده است.

وزن ده هجایی که تمام شاهنامه های کردی برپایه ی این نوع ریتم خلق شده، بازمانده ی موسیقی دوره ی ساسانیان است که در آن قطعات هفت هجایی هم دیده می شود. موسیقی و فولکلوریک کردی بر بنیاد همین اوزان ده یا هفت هجایی ابداع گردیده است.

دکتر مهدی حمیدی شیرازی، یکی از شاعران سرشناس و به عقیده بسیاری از شاعر ترین شاعران سده معاصر می باشد. می شود دکتر حمیدی شیرازی را آخرین دژ استوار سخن سرایی در قالب کهن ادب پارسی نامید. حمیدی در روزگار خود از هر شاعری بیشتر شهره بود و شاید بتوان سه دلیل اصلی را برای این گفته بیان داشت. یکی اینکه از جمله شاعران حامی سبک کهن بود که با جریان شعر نیمایی و نو به شدت مخالف بود و شعر نیمایی را بدعتی خطرناک برای ادبیات پارسی میدانست و نو گویان را متهم میکرد که چون در سرودن شعر کهن ناتوانند و عاجز، به کم کردن طول مصراع ها و کنار زدن قافیه و به صورت کلی به نو گویی روی آورده اند.و این حمیدی را در کانون بحث های آن برهه قرار داده بود. حمیدی چون در شعر گفتن به راستی مسلط و استاد بود و کلام را میشناخت، بارها در شعر خویش به شاعران نو گو می تاخت از جمله در قصیده معروفی که با نام شوخی با نیما مشهور است. دلیل دیگر شهره بودن حمیدی در زمان خویش، عاشق بودن حمیدی و ماجرای دلدادگی که میان او و معشوقه اش جریان داشت و این جریانات را به صورت صریح و روشن در شعر خود عیان میکرد و جلوه ای افسانه ای و کهن و دیرین به چهره حمیدی و ماجرای عاشقانه اش داده بود. دلیل دیگر نیز کلام استوار و شعرهای زیبا و نغز این شاعر بود. علاوه بر موضوع عشق، حمیدی در زمان اشغال ایران، سروده های ناب ملی و میهنی فراوانی نیز داشت. اگرچه بعدها در میان حجم وسیع نو گویی، شعر حمیدی کمتر از نوگویان شنیده شد لیک این موضوع دلیلی نبوده و نیست که از استواری و زیبایی سخن دکتر مهدی حمیدی شیرازی کاسته شود.

دکتر حمیدی درباره سروده هایش چنین گفته بود:
کتاب های اصلی من در شعر، فقط چهار کتاب است ، که عبارتند از : شکوفه ها، پس از یک سال، اشک معشوق، سال های سیاه. اما به جز شکوفه ها، هریک از سه کتاب دیگر بنا بر دلایلی به کتاب های متعدد تقسیم و نام گذاری شده اند که به حقیقت کتاب های فرعی هرکدام از کتاب اصلی اند.

شبم بگذشت و مهتابی ندارم
خیالی دارم و خوابی ندارم
تبی سوزنده آتش بر تنم زد
که جز تاب تبی، تابی ندارم

بسیاری از اشعار مهدی حمیدی شیرازی، شهر زیادی کسب کرده اند. از جمله چکامه ی زیبا و بی نظیر مرگ قو:

شنیدم که چون قوی زیبا بمیرد
فریبنده زاد و فریبا بمیرد
شب مرگ تنها نشیند به موجی
رود گوشه ای دور و تنها بمیرد
در آن گوشه چندان غزل خواند آن شب
که خود در میان غزل ها بمیرد
گروهی برآنند کاین مرغ شیدا
کجا عاشقی کرد آنجا بمیرد
شب مرگ از بیم آنجا شتابد
که از مرگ غافل شود تا بمیرد
من این نکته گیرم که باور نکردم
ندیدم که قویی به صحرا بمیرد
چو روزی ز آغوش دریا برآمد
شبی هم در آغوش دریا بمیرد
تو دریای من بودی آغوش وا کن
که میخواهد این قوی زیبا بمیرد

دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن در باره شعر حمیدی شیرازی گفته بود:
حمیدی حال و طراوتی را که در سخنان فرخی است با سوز و گداز از کلام مسعود سعد می آمیزد و تار و پودی از دل خود گرفته، بیانات خویش را چنان موثر و دلنشین ادا می کند که در موقع خواندن به قول نظامی عروضی: وقت باشد که از اشعار او موی بر اندام بر پای خیزد و جان آن بود که آب از چشم برود.

باغ منی و بهار منی هنوز
در چشم من که از گل صد خرمنی هنوز
امیدبخش و تازه رخ و شادی آفرین
صبح بهار و صبحدم گلشنی هنوز

اشعار مهدی حمیدی شیرازی در زمان خویش بارها و بارها تجدید چاپ شد. براستی و حقیقتا شاهکارهای ارجمندی از او بجا مانده است. از قصاید زیبایی مانند گیسوان سپید ، روز آخر سال، آخرین حرف، کعبه، عروس دشت، در بستر بیماری، آیا هنوز هم، گنجشک ها، پس از معشوق و چهار پاره هایی مانند مادرم در آخرین روزهای زندگی، در امواج سند، بیشه، گل مریم، باغبانی شاعر، آئینه شکسته، گل ناز و غزل هایی چون خیال او، نگاه دردناکی به آسمان، مرگ قو، پس از ده سال، بازمانده، آیا پرسیده اید؟ و مثنوی هایی چون مرغ سقا، بت شکن بابل، جام شکسته و گنج و بسیاری دیگر از شعرهای نغز و زیبا و استوار حمیدی که باعث شده است نام او را برای همیشه ماندگار کند.

دکتر حمیدی در قالب های نه چندان رایج زمانه مثل مسمط و ترکیب بند نیز سروده های گران بهای از خود به یاد گار گذشته است که همین دلیلی بر تسلط حمیدی بر شعر کهن می باشد. ارمغان ری و جای تو در قالب مسمط و آخرین چکامه و در دامان البرز از نمونه های ناب ترکیب بند های این شاعر سخن شناس می باشد. در باب شناخت اوزان و قوالب کهن شعر پارسی، کتاب ارزشمندی نیز به نام فنون شعر و کالبدهای پولادین آن از دکتر حمیدی شیرازی در دسترس است.