کتاب زوهر، کتاب روشنایی اثر گرشوم گرهارد شولم ترجمه هما شهرام‌بخت

کتاب زوهر در این نسخه پژوهشی، نه به‌عنوان یک متن صرفاً تاریخی یا دینی معرفی می‌شود، بلکه به‌عنوان یکی از ستون‌های شکل‌دهنده عرفان و اندیشه باطنی در جهان غرب مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسنده با سابقه طولانی در مطالعه قبالا، تلاش کرده روشن کند که چگونه کتابی که در ظاهر مجموعه‌ای از تفسیرهای رمزی بر متون مقدس است، در واقع نظامی منسجم از شناخت هستی، انسان و معنای آفرینش ارائه می‌دهد. او نشان می‌دهد که زوهر نه نوشته یک فرد، بلکه حاصل جمعی از سنت‌های کهن است که در دوره‌ای خاص از تاریخ یهود گردآوری و بازآفرینی شده‌اند. همین ویژگی سبب شده که متن زوهر هم‌زمان پیچیده، چندلایه و تأثیرگذار باقی بماند.

در معرفی ساختار زوهر، نویسنده توضیح می‌دهد که این متن بر پایه گفت‌وگو میان شخصیت‌های مقدس سامان یافته است. این گفت‌وگوها در ظاهر شبیه مباحثه‌های تفسیری هستند، اما در عمق خود نوعی نمایش عرفانی به‌شمار می‌آیند که در آن پرسش، پاسخ، مکاشفه و حیرت در کنار هم پیش می‌روند. خواننده در این روایت مخاطب نیست، بلکه به نوعی همراه و شاهد در مسیر فهم قرار می‌گیرد. زبان متن عمداً غیرمستقیم است تا خواننده را وارد فرایند تأمل کند، نه اینکه تنها دریافت‌کننده اطلاعات باشد.

بخش مهمی از کتاب به توضیح مفاهیمی اختصاص دارد که در سنت قبالایی بنیادین محسوب می‌شوند. نویسنده با دقت نشان می‌دهد که زوهر جهان را چونان پیکری زنده می‌بیند که لایه‌های مرئی تنها بخشی از واقعیت آن هستند. در نگاه این متن، هستی از مراتب گوناگون نیرو، نور و آگاهی ساخته شده است. انسان جایگاهی میان این مراتب دارد و وظیفه او اتصال میان ساحت‌های پایین و بالا است. از این جهت، اعمال دینی در زوهر نه مجموعه‌ای از فرمان‌های خشک، بلکه کنشی نمادین و موثر در کل جهان تلقی می‌شوند. رفتار انسان می‌تواند جریان نور را در عالم تقویت یا تضعیف کند. این نگاه سبب می‌شود معنویت از حالت فردگرایانه خارج شود و به مسئولیت کیهانی تبدیل گردد.

نویسنده به مسئله نسبت میان عقل و رمز نیز توجه دارد. او توضیح می‌دهد که زوهر با وجود ظاهر غیرمنطقی، مخالف عقل نیست. برعکس، عقل را محدود می‌داند و تلاش دارد افقی فراتر از آن نشان دهد. به همین دلیل از رمز و نماد استفاده می‌کند تا ذهن را از چارچوب‌های معمولی خارج سازد. این شیوه باعث شده برخی منتقدان آن را متنی مبهم بدانند، اما نویسنده به‌خوبی ثابت می‌کند که این ابهام بخشی از روش انتقال معنا است، نه نشانه آشفتگی یا بی‌نظمی.

در تحلیل تاریخی اثر، نویسنده نشان می‌دهد که زوهر چگونه به‌تدریج از حلقه‌های محدود خواص به جریان‌های فکری گسترده منتقل شد. ابتدا فقط در جمع صوفیان یهود خوانده می‌شد، اما به‌مرور وارد الهیات مسیحی، فلسفه رنسانس، علوم خفیه اروپایی و اندیشه‌های نوظهور معنویت‌گرای مدرن شد. بسیاری از مفاهیمی که بعدها در جنبش‌های رازآمیز غرب دیده می‌شود، ریشه در آموزه‌های زوهر دارد. حتی روان‌شناسی تحلیلی و نظریه‌های نوین درباره ناخودآگاه جمعی، در برخی جنبه‌ها با ساختارهای فکری زوهر هم‌خوانی دارند. این نشان می‌دهد که اثر یادشده صرفاً متنی مذهبی نیست، بلکه گنجینه‌ای از نمادشناسی و انسان‌شناسی معنوی است که قابلیت استفاده در حوزه‌های مختلف را دارد.

کتاب علاوه بر تحسین، به جنبه‌های دشوار و مسئله‌برانگیز زوهر نیز می‌پردازد. نویسنده اشاره می‌کند که گاه زبان پیچیده و تو در توی متن باعث می‌شود خواننده در میان ارجاعات و تمثیل‌ها دچار سردرگمی شود. همچنین برخی تفاسیر درباره جایگاه زن، جسم یا شر، ممکن است از نگاه امروزی چالش‌برانگیز به‌نظر برسند. با این حال، نویسنده تأکید می‌کند که این مفاهیم باید در بافت فکری و تاریخی خود فهمیده شوند و تلاش می‌کند نشان دهد چگونه می‌توان خوانشی تازه و پویا از آن‌ها ارائه داد. او در جمع‌بندی بیان می‌کند که ارزش زوهر در مطلق بودن گزاره‌هایش نیست، بلکه در دعوتی است که به پرسیدن، اندیشیدن و شهود کردن ارائه می‌دهد.

ترجمه هما شهرام‌بخت با دقت انجام شده و توانسته میان وفاداری به متن اصلی و روانی زبان تعادل برقرار کند. اصطلاحات فنی با احتیاط ترجمه شده و توضیحات لازم در جای مناسب آورده شده تا خواننده بدون پیش‌زمینه تخصصی هم بتواند با محتوای کتاب ارتباط برقرار کند. این ترجمه هم برای خواننده علاقه‌مند به مطالعات دینی مناسب است و هم برای پژوهشگرانی که به دنبال منبع دقیق و مستند هستند.

در مجموع، این کتاب تنها معرفی زوهر نیست، بلکه راهنمای ورود به جهان فکری آن است. خواننده پس از مطالعه نه فقط با محتوا آشنا می‌شود، بلکه راهی برای فهم نوعی تفکر عرفانی می‌یابد که در آن جهان، متن، انسان، خدا و زبان همه به هم پیوسته‌اند. این کتاب نشان می‌دهد که چگونه می‌توان با حفظ فاصله علمی، به متنی باطنی نزدیک شد و هم‌زمان آن را تحلیل و درک کرد. برای کسانی که می‌خواهند میان پژوهش دقیق و تجربه معنوی پیوندی برقرار کنند، این کتاب نمونه‌ای موفق است

.