کتاب معارف بهاء ولد
کتاب های محمد بن حسین خطیبی بلخی بهاء ولد
نمونه جمع اوری شده مواعظ و سخنان سلطان العلما بهاء الدین محمدبن حسین خطیبی بلخی مشهور به بهاء ولد کتاب «معارف» تنها اثر باقي مانده از بها ولد، محمد بن حسين خطيبي بلخي، پدر مولانا است. بها ولد و اثرش «معارف» در طول تاريخ مورد بي توجهي اديبان و دوستداران عرفان و ادبيات بوده است. ولي امروزه عرفان صادقانه و ساده و ناب و بي لفظ بازي او مورد توجه بيش از پيش ايرانيان و محققان وعرفان دوستان غربي واقع شده است. اين کتاب بر خلاف آنچه از نامش تصور مي شود، مجوعه منظمي از انديشه ها و عقايد نيست بلکه حاوي مجموعه اي پراکنده و نامنظم از افکار، بيان روياها، تصورات، تعمق در معني و تفسير برخي آيات قرآني و تاويل عرفاني آنها، تفکر در مورد مسائل کلامي چون جبر و اختيار و... و گاهي گلچيني از مواعظ و خطابه هاي اوست که بدون هيچ ترتيب موضوعي توسط خود او يا ديگران کنار هم جمع شده و بعدها نام «معارف بها ولد» به خود گرفته است. عرفان او، عرفان مثبت و جمع گرا (صحبت) و به دليل تاکيد بر انس و جمال و معيت مهرآميز الهي مبتني بر احساس شادي ومسرت و مزه (در برابر عرفان متکي بر زهد و خوف) است. حجاب يکي از مقوله هاي عرفاني مطرح شده در اين کتاب است. بهاءُالدین وَلَد، محمد بن حسین خطیبی بکری (۵۴۳-۶۲۸ق/۱۱۴۸-۱۲۳۱م)، معروف به بهاء ولد، سلطان‌العلما، عارف، واعظ، از مشایخ تصوف و پدر جلال‌الدین محمد مولوی. بهاءولد در خراسان و در خطه بلخ به وعظ و درس می‌پرداخت و موعظه‌های او با اندیشه‌ها و کلمات صوفیان آمیخته بوده است. بهاءولد شیوه تحقیق حکما و فلاسفه و نیز علوم اهل مدرسه را راه وصول به حقیقت نمی‌دیده است و اختلاف او را با فلاسفه و متکلمان آن زمان می‌توان در اشارتی که در معارف به فخرالدین رازی، متکلم سده ششم کرده است، ملاحظه کرد. اندکی پیش از حمله مغول به آن نواحی و به سبب آزردگی از مردم بلخ و پادشاه وقت، صلاح کار خود را در آن دید که از خراسان دور شود و بدین سبب به عزم سفر مکه از بلخ بیرون شد. بهاءولد و همراهانش رهسپار بغداد شدند و بهاءولد از آنجا راهی مکه شد. بهاءولد از مکه به شام رفت، ولی مدت اقامت او در شام به درستی معلوم نیست. آنچه از منابع معتبر برمی‌آید، صرف‌نظر از مبالغه‌گوییهای مناقب‌نویسان، بهاءالدین ولد در لارنده اعزاز و احترام نواب و وابستگان دربار سلطان علاءالدین کیقباد سلجوقی (۶۱۷-۶۳۴ق) را برانگیخت. سرانجام بهاءولد در ۶۲۶ ق به شهر قونیه رفت. دو سال پس از ورود به این شهر در ۸۵ سالگی وفات یافت. مجموعه مواعظ او با عنوان معارف، شامل مباحثی است در توحید، اسماء و صفات الهی و دیگر موضوعات مربوط به کلام و تصوف اسلامی و نیز نکاتی در تفسیر قرآن، البته با تعبیراتی شاعرانه و الفاظی‌دل‌نشین. مولوی در محاورات خویش غالباً از این کتاب به تعبیر «فواید والد» یاد می‌کند و تأثیر مضامین و مطالب معارف در آثار مولوی مشهود است. مولوی در مثنوی و نیز در غزلیات خود از معانی این کتاب اقتباس بسیار کرده است.