کتاب سرالمستتر اثر شیخ بهایی گردآورنده حاج سقازاده واعظ

کتاب سرالمستتر نوشته حاج سقازاده واعظ

كتابي است در علوم غريبه و جفر و خوابنامه شيخ بهائي به انضمام دانستن خواص اسما الهي

کتاب سرالمستتر اثر شیخ بهایی گردآورنده حاج سقازاده واعظ

کتاب «سرالمستتر» در ظاهر عنوانی ساده دارد، اما همین نام کوتاه دربردارنده دنیایی از معانی پنهان است. «سر» به معنای راز و «مستتر» به معنای پوشیده و نهان است؛ پس کل کتاب را می‌توان «رازهای نهفته» یا «اسرار پوشیده» خواند. اثری است که از همان نامش اعلام می‌کند با متنی روبه‌رو هستیم که برای مخاطب عادی نوشته نشده، بلکه برای جویندگان سِرّ، علاقه‌مندان به علوم خفیه، شوق‌ورزان دانستن پشت پرده هستی.

این کتاب در گذر زمان بیشتر به نام شیخ بهایی شناخته شده؛ دانشمندی که در ذهن ایرانیان چیزی فراتر از یک فقیه یا ریاضی‌دان است؛ شخصیتی نیمه‌اسطوره‌ای که هم مناره مسجد می‌سازد، هم معمای هندسی حل می‌کند، هم در دل روایات مردم به‌عنوان صاحب علوم خفیه و اسرار باطنی حضور دارد. همین نسبت تاریخی و فرهنگی سبب شده که هر اثری که رنگی از «رمز و راز» دارد، به‌طور طبیعی در ذهن‌ها به او متصل شود. با این حال، نسخه‌های رایج سرالمستتر در واقع شکل مدونی هستند که توسط شخصی با عنوان حاج سقازاده واعظ گردآوری و تدوین شده‌اند. جایگاه گردآورنده در اینجا صرفاً رونویسی از نسخه‌های خطی قدیمی نیست؛ بلکه تنظیم ساختاری، افزودن برخی توضیحات، مرتب کردن دعاها و جداول و گاه تلفیق چند متن پراکنده در یک مجموعه واحد است. از همین رو، این کتاب را باید هم میراثی تاریخی و هم محصول گردآوری دوره‌های متأخر دانست.

محتوای کتاب به‌لحاظ موضوعی بسیار گسترده است. اگر کسی آن را فقط «کتاب دعا» بداند، نگاهش سطحی است، زیرا درون آن، نظامی کامل از علوم غریبه کلاسیک اسلامی قرار دارد. این علوم شامل شاخه‌هایی مثل جَفر (علم حروف و اعداد)، رَمل (استخراج احوال نهان با اشکال ریگی یا نقطه‌ای)، سیمیا (استفاده از اسماء برای تاثیرگذاری در ماده)، لیمیا (فن ارتباط با موکلین)، و طلسمات در شکل عملی آن است. کتاب در حقیقت ترکیبی از متن تئوریک و دستورالعمل اجرایی است؛ یعنی گاهی توضیح داده می‌شود که مثلاً چه حرفی چه خاصیتی دارد، و بلافاصله پس از آن جدولی می‌آید که نشان می‌دهد آن حرف را در چه شکلی بنویسیم تا به کدام هدف برسیم.

در بخش‌هایی دیگر، کتاب وارد حوزه طالع و سرنوشت می‌شود. برای دانستن اینکه آیا شخصی صاحب اولاد می‌شود یا نه، جدولی آورده شده. برای اینکه بدانی غائب برمی‌گردد یا نه، عملی پیشنهاد شده. برای اینکه بفهمی زن زودتر می‌میرد یا شوهر، روشی آورده شده که از دید علمی امروز ممکن است خنده‌دار باشد، اما در چارچوب علوم باستانی نوعی محاسبه هماهنگی یا تضاد طاق و جفت حروف میان نام‌هاست.

بخش قابل توجهی از کتاب به خواص اسماء الهی اختصاص دارد، اما نه به شکل موعظه یا تفسیر دینی، بلکه کاملاً کاربردی و فنّی. برای مثال، گفته می‌شود فلان اسم از اسماء الحسنی اگر با تعداد مشخصی تکرار شود، تاثیر معینی دارد. اما تفاوت این کتاب با کتاب‌های معمول ادعیه در این است که فقط ذکر نمی‌دهد؛ بلکه شرایط دقیق زمان، طهارت، حالت نشستن، جهت قبله، انتخاب ساعت سعد، و حتی حالت ستارگان یا قمر و مشتری را نیز در نظر می‌گیرد. این یعنی کتاب با منظومه فکری کیهان‌شناسی سنتی هماهنگ است؛ جهانی که در آن آسمان و زمین، روح و جسم، حرف و عدد، دعا و ماده در یک شبکه واحد تاثیرگذاری دوطرفه قرار دارند.

از دیگر ویژگی‌های جذاب کتاب، وجود بخش‌هایی با زبان نمادین و عبارات مبهم است؛ مثلاً دستوراتی که با عبارت «هر که داند، داند؛ و هر که نداند، لایق نباشد» پایان می‌پذیرد. گاهی عباراتی عربی بدون ترجمه می‌آیند که ساختار جمله‌شان نشان می‌دهد خطاب به «موکل» است؛ یعنی همان موجودات مثالی یا روحانی که در جهان‌بینی سنتی وظایف خاصی دارند. اینکه آیا این موکلان فرشتگانی‌اند یا موجودات غیرقابل طبقه‌بندی، موضوع بحث این کتاب نیست؛ کتاب کار خودش را می‌کند و توضیح فلسفی نمی‌دهد. این کتاب دستور می‌دهد، تحلیل نمی‌کند.

یکی از مشهورترین بخش‌های کتاب، خوابنامه منسوب به شیخ بهایی است. در این قسمت، نمادهایی که در خواب دیده می‌شوند، تعبیر می‌شوند. اما باز هم تفاوت این خوابنامه با خوابنامه‌های رایج در این است که نه فقط می‌گوید «اگر در خواب شیر ببینی، نشانه فلان است»؛ بلکه می‌گوید «اگر کسی در خواب شیر بنوشد، فلان ذکر را بخواند تا آن اثر به خیر بپیوندد» یا «اگر خواب بد دیدی و چنین کردی و فلان آیه را سه بار گفتی، تأثیرش زایل می‌شود». یعنی خواب نه فقط تفسیر می‌شود، بلکه مهندسی مجدد می‌شود.

کتاب در برخی بخش‌ها جنبه‌هایی پزشکی یا درمانی نیز دارد، اما نه به معنای پزشکی گیاهی متعارف؛ بلکه تلفیقی از دعا و عمل. مثلاً برای رفع تب و لرز، هم نوشیدنی تجویز می‌شود و هم نوشتن دعا بر فلان ظرف. برای سردرد، هم ذکر وجود دارد و هم مالیدن چیزی بر محل درد. این بخش‌ها نشان می‌دهد که در جهان‌بینی مؤلف یا گردآورنده، حد فاصل میان جسم و روح بسیار باریک است.

در سراسر متن کتاب، یک چیز به‌چشم می‌آید: نظم عددی و حرفی. هر چیزی بر اساس عدد است. اگر ذکری گفته می‌شود، دقیقاً تعدادش مشخص است؛ اگر نامی از اسماء می‌آید، وزن عددی حروفش تعیین‌کننده کاربردش است. این همان چیزی است که باعث شده کتاب برای علاقه‌مندان امروز به «اسرار اعداد» و «انرژی حروف» جذابیت ویژه‌ای داشته باشد.

با همه این‌ها، کتاب از موضع قدرت حرف نمی‌زند؛ بلکه لحنی فروتنانه و هشداردهنده دارد. بارها تکرار می‌کند که هرکس اهل این فن نیست نباید به آن نزدیک شود، یا می‌گوید اگر کسی عملی را بدون طهارت یا بدون نیت خالص انجام دهد، نتیجه‌اش معکوس خواهد شد. این هشدارها گرچه ممکن است به‌ظاهر صرفاً برای ترساندن استفاده‌کننده باشد، اما درواقع نشان می‌دهد که نویسنده کتاب به اخلاق باطنی در کنار فن اجرایی اهمیت می‌دهد.

در نگاه کلی، می‌توان سرالمستتر را دایرةالمعارفی کوچک از تجربه‌های ماورایی بشر ایرانی-اسلامی دانست. کتابی که اگر کسی بخواهد بفهمد نیاکان ما جهان را چگونه می‌فهمیدند و چگونه برای هر مشکل معنوی و مادی دستورالعمل داشتند، این کتاب نمونه‌ای زنده از آن است. البته این کتاب نه برای سرگرمی نوشته شده و نه برای مطالعه آرام‌بخش پیش از خواب. کتابی است سنگین، جدی، فنی و گاه دشوارفهم. اما درست به همین دلیل است که هنوز بعد از قرن‌ها نامش در میان اهل این فن می‌چرخد و هرکس آن را در دست گیرد، احساس می‌کند کلیدی در دست دارد؛ کلیدی که شاید همه درها را باز نکند، اما حس «امکان گشودن» را در دل می‌نشاند — و همین حس است که راز ما

ندگاری آن است.

—