الفهرست

کتاب الفهرست اثر محمد بن اسحاق بن ندیم

این كتاب برگرفته از مقالاتي درمورد کتاب‌ها و خطوطِ دوره ساسانی است. همچنین، مرجع بسیار درخوری است در مورد مانی و آیین مانی. این کتاب را فهرس العلوم نیز نامیده‌اند. يکي از معروفترين، قديميترين و جامعترين فهرست ها در شناخت آثار علمي اسلامي قرون اوليه اسلام، فهرست ابن نديم است که در دوران شکوفايي فرهنگ و تمدن اسلامي، و در مرکز خلافت اسلامي «بغداد» در قرن چهارم هجري نوشته شده است و نام بسياري از آثار علمي چهار قرن را براي آيندگان ثبت و بسياري از دانشمندان فنون مختلف اسلامي اعم از فنون و علوم ديني و غير ديني را معرفي نموده است. اهميت اين کتاب در حدي است که اگر وجود آن را ناديده انگاريم و آن را از قائمه آثار اسلام، حذف کنيم، خسارت جبران ناپذيري در قلمرو فرهنگ اسلامي به وجود مي‌آيد و رابطه ما با بخش اعظم فرهنگ و علوم اسلامي قرون اوليه اسلام، قطع مي‌شود. کما اينکه شرح حال شخصيت معروفي مانند «جابر بن حيان» و آثار گرانبهاي او تنها از اين فهرست به دست مي‌آيد. يک نظر اجمالي به ابواب و فصول و به فهرست اين کتاب، جامعيت و گسترش محتويات آن را ثابت مي‌کند و به طور قطع، آگهي ما از بخش عمده اين مطالب، منحصر به همين کتاب است. يکي از مزاياي بارز اين کتاب، وسعت نظر و بي طرفي و روشنفکري نويسنده آن است که نسبت به همه مذاهب اسلام و همه فرقه‌هاي اسلامي ديدگاه وسيعي داشته و با علماي مذاهب گوناگون همعصر خود رابطه و گاهي دوستي داشته، آثار هر مذهب را از جمله کتابهاي معتزله و اهل حديث، اهل سنت و شيعه بخصوص شيعه اماميه را معرفي کرده است، همچنين نظر خود را به علوم ديني و آثار کتب مذهبي محدود ننموده، بلکه همه فنون و علوم از جمله موسيقي و غنا و مغنيان مشهور و ارباب علوم غريبه را مد نظر داشته است. يکي از استادان او ابوالفرج اصفهاني صاحب کتاب معروف اغاني است که جا به جا از او روايت مي‌نمايد. همين ديدگاه وسيع ابن نديم است که کتاب او را تا اين حد مورد اهتمام غربيها و دانشمندان عصر ما قرار داده است. نکته ديگر: گويا ابن نديم اين کتاب را براي يکي از بزرگان نوشته است در اول کتاب مي‌گويد: «النفوس (أطال الله بقاء السيد الفاضل) تشرأب إلي النتايج…» و نيز در ص92 مي‌گويد: «و نسأل الله البقاء لمن صنفنا له و لنا في عافية و أمن و کفاية…»