کتاب زبان‌های جهان اثر کنت کاتسنر ترجمه رضی هیرمندی

کتاب زبان‌های جهان اثر کنت کاتسنر ترجمه رضی هیرمندی

 

در میان انبوه کتاب‌هایی که در باب زبان‌شناسی نوشته شده‌اند، برخی آثار به جای پرداختن به نظریه‌های خشک و دشوار، کوشیده‌اند روح زبان را در تنوع و شکوهش بنمایانند. کتاب «زبان‌های جهان» اثر کنت کاتسنر از جمله‌ی این آثار است؛ اثری که نه‌تنها زبان را به‌مثابه ابزار ارتباط، بلکه همچون آینه‌ی فرهنگ‌ها، ملت‌ها و تاریخ بشر می‌نگرد.
این کتاب نخستین بار در نیمه‌ی دوم قرن بیستم در انگلستان منتشر شد و در مدت کوتاهی به عنوان یکی از منابع مرجع عمومی در شناخت زبان‌های زنده‌ی جهان شناخته شد. ترجمه‌ی فارسی آن به قلم رضی هیرمندی، با نثری روان، دقیق و وفادار به لحن علمی-فرهنگی نویسنده، جایگاه این اثر را در میان آثار زبان‌شناسیِ عمومیِ فارسی‌زبان تثبیت کرد.

—

هدف و رویکرد اثر

کاتسنر در این اثر می‌کوشد تا از خلال معرفی و توصیف حدود ۵۰۰ زبان زنده‌ی دنیا، تصویری کلی از تنوع زبانی بشر به دست دهد؛ اما برخلاف کتاب‌های تخصصی، هدف او آموزش دستور یا واج‌شناسی نیست، بلکه نمایاندن گستره‌ی شگفت‌آور زبان‌ها است — از انگلیسی و فارسی گرفته تا باسکی، زولو، ناواهو و تاگالوگ.
او زبان را بخشی از فرهنگ و هویت می‌بیند و تلاش می‌کند تا خواننده را از خلال زبان‌ها، با مردم و سرزمین‌ها نیز آشنا سازد. از این رو، زبان‌های جهان نه فقط کتابی درباره‌ی زبان‌ها، بلکه درباره‌ی انسان و جهان انسانی است.

—

ساختار کلی کتاب

کتاب در سه بخش عمده تنظیم شده است:

1. خانواده‌های زبانی جهان
نویسنده در آغاز به معرفی خانواده‌های اصلی زبان‌ها می‌پردازد: هندواروپایی، سامی، آلتایی، اورالی، دراویدی، آفروآسیایی، سینو-تبتی، آسترونزیایی، نیجر-کنگو، و دیگر گروه‌های منطقه‌ای.
هر خانواده زبانی با شرح تاریخی، حوزه‌ی جغرافیایی، زبان‌های شاخص و نمونه‌های آوایی و نوشتاری معرفی می‌شود.
در این بخش، زبان فارسی در کنار سانسکریت، اوستایی، یونانی و لاتین به عنوان شاخه‌ای از خانواده‌ی هندواروپایی مورد اشاره قرار می‌گیرد.

2. زبان‌های منفرد و شاخص جهان
بخش دوم به معرفی تفصیلی زبان‌های برجسته اختصاص دارد. هر زبان به‌طور مستقل توصیف می‌شود: محل گویش، تعداد گویشوران، ویژگی‌های دستوری و آوایی، و نمونه‌ای از جمله یا متن به زبان اصلی.
زبان‌هایی چون چینی، عربی، روسی، ژاپنی، اسپانیایی، سوئدی، هندی، عبری، و زبان‌های بومی آفریقا و آمریکای جنوبی در این بخش به‌طور گسترده معرفی شده‌اند.
زیبایی این بخش در آن است که خواننده درمی‌یابد زبان‌های بزرگ چگونه ساختارهایی متفاوت و منطق‌هایی خاص دارند، و هیچ‌کدام بر دیگری برتری ذاتی ندارند.

3. زبان‌ها در کشورهای جهان
بخش سوم کتاب رویکردی جغرافیایی دارد. کاتسنر کشور به کشور پیش می‌رود و زبان‌های رسمی، محلی و اقلیتی هر کشور را می‌نمایاند.
این بخش از نظر فرهنگی و سیاسی اهمیت زیادی دارد؛ زیرا نشان می‌دهد که چگونه زبان با تاریخ ملت‌ها، مرزهای سیاسی، و تحولات اجتماعی درهم تنیده است.

—

زبان و سبک نگارش

کاتسنر برخلاف بسیاری از زبان‌شناسان دانشگاهی، زبانی ساده و دل‌نشین برگزیده است. او می‌کوشد خواننده‌ی عمومی را درگیر کند، بی‌آن‌که از دقت علمی بکاهد.
سبک او یادآور دایرةالمعارف‌نویسان قرن نوزدهم است؛ ترکیبی از دانش، کنجکاوی و احترام به تنوع انسانی.
در ترجمه‌ی فارسی، رضی هیرمندی نیز همین روحیه را حفظ کرده و با بهره‌گیری از واژگان دقیق و خوش‌نوا، کتاب را به اثری خوش‌خوان و آموزنده بدل ساخته است. نثر او بین زبان علمی و ادبی در تعادل است؛ نه ملال‌آور و نه ساده‌انگارانه.

—

جایگاه و اهمیت کتاب در زبان‌شناسی عمومی

کتاب زبان‌های جهان نه رساله‌ای دانشگاهی در زبان‌شناسی تطبیقی است و نه لغت‌نامه‌ای خشک. بلکه پلی است میان دانش آکادمیک و ذوق عمومی.
از یک سو، اطلاعات دقیق درباره‌ی زبان‌ها ارائه می‌دهد؛ از سوی دیگر، با روایت‌های کوتاه و فرهنگی، ذهن خواننده را به جهان مردمان می‌برد.
از همین‌رو، این اثر را می‌توان در زمره‌ی کتاب‌های کلاسیک آموزش عمومی زبان‌شناسی دانست؛ آثاری که مانند «تاریخ زبان» از جوزف گرینبرگ یا «زبان‌شناسی برای همه» از دیوید کریستال، هدفشان آشنا کردن مردم با علم زبان است.

—

تحلیل محتوایی

در تحلیل درون‌متنی، چند نکته اساسی به چشم می‌خورد:

1. نگاه خانواده‌محور:
کاتسنر معتقد است که درک زبان‌های منفرد بدون درک خانواده‌هایشان ممکن نیست. بنابراین کتاب از کل به جزء می‌رود؛ از تبار زبانی تا نمونه‌ی گفتاری.
این شیوه به خواننده تصویری نظام‌مند از خویشاوندی زبان‌ها می‌دهد.

2. زبان به مثابه فرهنگ:
نویسنده بارها اشاره می‌کند که زبان فقط نظامی از اصوات و واژه‌ها نیست، بلکه بازتاب طرز فکر، باورها و ساختار ذهنی یک قوم است.
به عنوان نمونه، هنگام معرفی زبان‌های اسکیمو، به واژگان فراوان آن‌ها برای «برف» اشاره می‌کند و آن را نشانه‌ی زیست‌جهان خاص ایشان می‌داند.

3. مقایسه میان شرق و غرب:
در سراسر کتاب، رویکردی منصفانه نسبت به زبان‌های شرقی و غربی وجود دارد. او هیچ زبانی را بر دیگری برتر نمی‌داند.
زبان چینی و فارسی را به همان اندازه با دقت بررسی می‌کند که انگلیسی یا فرانسوی را.

4. دغدغه‌ی حفظ زبان‌های در خطر:
کاتسنر از کاهش تنوع زبانی در جهان ابراز نگرانی می‌کند. او می‌نویسد که «با مرگ هر زبان، دری از شناخت بشری بسته می‌شود».
این دیدگاه امروزه در مباحث زبان‌شناسی زیستی (linguistic ecology) بسیار مهم تلقی می‌شود.

—

نگاه مترجم

رضی هیرمندی، مترجمی است که آثار متنوعی در زمینه‌ی زبان و ادبیات ترجمه کرده است. در این ترجمه نیز، امانت علمی و لحن اصیل متن اصلی را حفظ کرده است.
او کوشیده تا مفاهیم تخصصی زبان‌شناسی مانند خانواده‌های زبانی، هم‌ریشگی، واج، صرف و نحو را به فارسی روان و قابل‌فهم برگرداند.
در عین حال، توضیحاتی کوتاه افزوده که برای خواننده‌ی فارسی‌زبان (به‌ویژه دانشجویان زبان و ادبیات) مفید است.
زبان ترجمه‌ی او رسمی و روشن است و از واژگان غیرمصطلح پرهیز دارد؛ چیزی میان نثر علمی و نثر ادبی.

—

ارزش و کارکرد فرهنگی

از منظر فرهنگی، این کتاب اثری آگاهی‌بخش است. خواننده درمی‌یابد که جهان بشری، در کنار نژاد و دین و اقلیم، با «زبان» تعریف می‌شود.
در جهان امروز که خطر یکنواختی فرهنگی در کمین است، زبان‌های جهان دعوتی است به احترام به تفاوت‌ها.
هر زبان، جهانی است از اندیشه و احساس؛ و کاتسنر، با شور و دانش، این جهان‌ها را برای ما می‌گشاید.

از این رو، می‌توان گفت که این کتاب بیش از آن‌که صرفاً اثری زبان‌شناختی باشد، مانیفست احترام به تنوع فرهنگی بشر است.

—

جایگاه در میان آثار مشابه

در میان آثاری که به معرفی زبان‌ها پرداخته‌اند، کتاب کاتسنر جایگاه ویژه‌ای دارد.
در حالی که برخی آثار مانند Ethnologue یا World Atlas of Language Structures بیشتر آماری و داده‌محورند،
کتاب کاتسنر ترکیبی از داده، روایت و نگاه انسانی است؛ چیزی میان دانش و داستان.

در مقایسه با آثاری چون The Story of Language از ماریو پی، اثر کاتسنر جنبه‌ی تصویری‌تر دارد و بر نقشه‌ی جغرافیایی زبان‌ها تأکید می‌کند.
این ویژگی آن را به منبعی مناسب برای آموزش عمومی و پژوهش‌های فرهنگی بدل کرده است.

—

نقد و ارزیابی

نکات قوت:

جامعیت در معرفی خانواده‌ها و زبان‌های متنوع.

سبک ساده و جذاب برای خواننده‌ی عمومی.

پیوند میان زبان و فرهنگ.

دقت علمی در کنار نگاه انسان‌گرایانه.

نکات ضعف:

اختصار در معرفی برخی زبان‌ها.

محدودیت در تحلیل‌های صرفی و نحوی.

نیاز به به‌روزرسانی (به‌ویژه درباره‌ی جمعیت گویشوران).

با این حال، این کاستی‌ها به ماهیت اثر بازمی‌گردد؛ زیرا کتاب نه برای پژوهشگران حرفه‌ای بلکه برای خوانندگان عمومی نوشته شده است.

—

بازتاب و تأثیر

در سطح جهانی، کتاب The Languages of the World سال‌ها به عنوان منبع مرجع در دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و فرهنگ‌نامه‌های عمومی استفاده شده است.
در ایران نیز ترجمه‌ی هیرمندی در دهه‌ی ۱۳۷۰ به چاپ رسید و در میان دانشجویان زبان‌شناسی، مترجمان و معلمان زبان مورد توجه قرار گرفت.
این اثر بسیاری را به مطالعه‌ی زبان‌شناسی و شناخت زبان‌های کمترشناخته‌شده ترغیب کرد.

—

جمع‌بندی نهایی

در پایان می‌توان گفت:

کتاب زبان‌های جهان اثری است میان علم و فرهنگ؛ هم مرجعی برای شناخت علمی زبان‌ها و هم سفری ذهنی در گستره‌ی فرهنگ‌های انسانی.
کنت کاتسنر در مقام نویسنده، با نگاهی همدلانه به انسان و زبان می‌نگرد، و رضی هیرمندی در مقام مترجم، این نگاه را به فارسی وفادارانه منتقل می‌کند.

خواندن این کتاب نه فقط دانش زبانی می‌دهد، بلکه به ما یادآوری می‌کند که زبان، صورتِ روح انسان است — و در شناخت زبان‌های دیگر، در واقع با چهره‌های گوناگون خودِ انسان روبه‌رو می‌شویم.