کتاب ژئوپولیتیک شیعه اثر فرانسوا توال ترجمه کتایون باصر

کتاب ژئوپولیتیک شیعه اثر فرانسوا توال ترجمه کتایون باصر

معرفی کلی اثر

کتاب «ژئوپولیتیک شیعه» نوشته‌ی پژوهشگر فرانسوی، فرانسوا توال، با ترجمه‌ی کتایون باصر، اثری است دربارهٔ نقش مذهب شیعه در مناسبات منطقه‌ای و جهانی. این اثر در نسخه‌ای توسط انتشارات خاوران در سال هجری شمسی هزار و سیصد و هفتاد و شش منتشر شده است و نسخه‌ای دیگر با همان ترجمه، توسط انتشارات ویستار منتشر شده و تقریباً دویست صفحه دارد .

کتاب به‌صورت دو بخش اصلی سامان یافته است: بخش نخست به تجربه‌ی ویژه‌ی ایران و ویژگی‌های شیعه در ایران و فرقه‌های مرتبط با آن می‌پردازد، و بخش دوم، شیعه‌گری را در جهان عرب بررسی می‌نماید .

—

ساختار و محتوای فصول

اثر در حدود پانزده تا شانزده فصل تنظیم شده، ولی به‌گونه‌ای تنظیم یافته که مباحث نظری اولیه در فصول آغازین آمده و فصول میانی به توصیف پراکندگی جغرافیایی و سهم اقلیت‌های شیعی در کشورها اختصاص دارد. در پایان کتاب نیز نتیجه‌گیری‌ای وجود دارد که در آن پرسش مهم نقش شیعه به‌عنوان یک عامل ژئوپولیتیک مطرح می‌شود .

در بخش نخست، تمرکز بر مفهوم «ایرانیت»، نسبت آن با تشیع ایرانی، و رابطه‌ی تاریخی ایران با جوامع شیعی ورای مرزهاست؛ مباحث حول نفوذ ایران در کشورهایی مانند آذربایجان، افغانستان، ترکیه، شبه‌قاره و آسیای میانه می‌چرخد .

در بخش دوم، به شیعه‌گری عربی توجه می‌شود. توال نشان می‌دهد که گرچه شیعه‌ای عرب‌زبان هست، اما در جهان عرب به‌ویژه در کشورهایی با منابع سرشار انرژی، از وضع محرومانه‌ی تاریخی برخاسته است؛ تجربه‌ای که زمینه‌ساز بیداری اجتماعی-سیاسی شده و شیعه را به عامل مهمی در ژئوپلیتیک منطقه بدل می‌کند .

—

تحلیل چارچوب نظری

نویسنده در مقدمه بیان می‌کند «عامل شیعه» همانند مذهب دیگر، اما دارای ابعاد ژئوپولیتیک است. او بر آن است تا این عامل را نه فقط به‌مثابه عنصر فرهنگی، بلکه عامل مؤثر در مناسبات بین‌المللی معرفی کند .

توال تأکید دارد که تجمع جمعیت شیعی در مناطقی که به‌ویژه در پنجاه سال گذشته به‌علت نفت و شرایط سیاسی بی‌ثبات شده‌اند، اهمیت ژئوپولیتیکی شیعه را تقویت می‌کند. اما با این وجود، نبود یک مرکز هماهنگ بین‌المللی برای شیعه، مانع از تبدیل آن به یک نیروی سازمان‌یافته‌ در سطح جهانی شده است .

—

دیدگاه‌ها و نقدهای موجود

دیدگاه‌های نقدی مختلفی درباره این اثر وجود دارد. برخی نویسنده را متهم به تقسیم‌سازی شیعه‌گری کرده‌اند، یعنی دوگانه‌سازی شیعه ایرانی و عربی را بیش‌ازاندازه پررنگ کرده است .

برخی نقدها عنوان کرده‌اند که او با تأکید بر عوامل ژئوپولیتیک بیش از حد، به نوعی مفهوم معرفتی و عقیدتی شیعه را به‌طور محملی برای تعابیر سیاسی به‌کار برده، و این تبدیل یک امر معرفتی به ژئوپولیستیک را ابتکاری بحث‌برانگیز می‌دانند .

از دیگر نقدها، اشاره به اغراق در گزارش تاریخی، غفلت از تلاش‌های وحدت‌گرایانه در جهان اسلام و گاه ارائه‌ی آمار نادرست درباره جوامع شیعی است. بعضی نقادی، شیعه‌گری ایرانی و عربی را به‌صورت نمایشی از هم جدا کرده و وحدت درونی تشیع را کمرنگ کرده است .

—

تحلیل شخصی اثر

نویسنده با نگاهی کلان‌نگر، می‌کوشد اهمیت ژئوپولیتیک پدیده‌ی شیعه را در عرصه جغرافیای خاورمیانه و فراتر از آن نشان دهد. او با تقسیم‌بندی ایرانی و عربی، می‌خواهد هم درون‌مایه‌ی فرهنگی را بررسی کند و هم مناسبات سیاسی-منطقه‌ای را.

او تلاش می‌کند تا نشان دهد که شیعه اگرچه فاقد مرکزی واحد جهانی است، اما به‌عنوان یک عامل پراکنده توانایی تأثیرگذاری دارد، مخصوصاً در مناطقی که استراتژیک‌اند. در این چشم‌انداز، ایران نقشی مرکزی و متکی بر پیوند تاریخی و فرهنگی ایفا می‌کند.

از سوی دیگر، تحلیل بخش عربی شیعه نیز نشان می‌دهد که شیعه‌گری عربی در خلاف‌جریان سنت سنی، یا حتی تحت ستم قرار داشته و این محرومیت تاریخی می‌تواند عامل سازمان‌دهی یا مقاومت سیاسی باشد.

اما نقدهایی که بر کتاب وارد شده است، به‌حق توجه به خطر قطبی‌سازی را یادآور می‌شوند: اگر تفکیک خیلی قوی شود، ممکن است نهادهای وحدت‌گرای دینی یا همین مفهوم کلیِ جهان شیعه را به‌طور مصنوعی تضعیف کند.‌ همچنین، تکیه‌ی بیش از حد بر مذهب به‌عنوان عامل ژئوپولیتیک می‌تواند تحلیل را ساده‌انگارانه کند و سایر عوامل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را نادیده بگیرد.

—

جمع‌بندی

کتاب «ژئوپولیتیک شیعه» اثر فرانسوا توال با ترجمهٔ کتایون باصر، اثری است مهم در عرصه تحلیل مذهبی ـ سیاسی که تلاش دارد موقعیت جغرافیایی سیاسی شیعه را در ترکیب با فرهنگ و تاریخ بررسی کند. دو بخش ایرانی و عربی، نوآوری ساختار فکری کتاب را نشان می‌دهند. در عین حال، اثر نقدهایی جدی دریافت کرده است که نباید نادیده گرفته شوند: قطبی‌سازی جهان شیعه، تأکید بیش از حد بر عنصر مذهبی به‌مثابه عامل ژئوپولیتیکی، و غفلت از عناصر وحدت‌بخش و پیچیده‌تر.

این کتاب اگرچه نقص‌های جدی دارد، اما فرصتی برای تفکر درباره‌ی جایگاه دین و مذهب در سیاست جهانی فراهم می‌کند، در حالی که خواننده را به نقد و بررسی وسعت نظریه‌های توال نیز دعوت می‌کند. اگر علاقه‌مند باشید، می‌توانیم به صورت موردی به تحلیل فصولی، یا مقایسه با آثار مشابه بپردازیم.