کتاب زرتشت و دین او بر اساس منابع دست اول اثر بیژن غیبی

کتاب زرتشت و دین او بر اساس منابع دست اول اثر بیژن غیبی

این کتاب یکی از جامع‌ترین و دقیق‌ترین پژوهش‌های فارسی در حوزه زرتشت‌پژوهی است که با تکیه بر «منابع دست اول» نوشته شده. بیژن غیبی در این اثر تلاش کرده تصویری هم‌زمان تاریخی، اسطوره‌ای و الهیاتی از زرتشت و آیین او ارائه دهد، بی‌آن‌که گرفتار بازگویی صرف روایات مشهور شود. نقطه تمایز این کتاب، بهره‌گیری مستقیم از اوستا، متون پهلوی، روایت‌های یونانی–رومی، و منابع کهن عربی و فارسی است. نویسنده همچنین از یافته‌های شرق‌شناسان و ایران‌شناسان غربی و داده‌های جغرافیایی–باستان‌شناختی بهره برده، اما همواره کوشیده تحلیل نهایی را بر پایه ارزیابی انتقادی این داده‌ها بنا کند.

—

ساختار و محتوای کتاب

کتاب از نظر ساختار، ترکیبی از روایت زندگی زرتشت، تحلیل محیط تاریخی و جغرافیایی او، بررسی مفاهیم کلیدی دین مزدایی، و پیگیری سرنوشت این دین تا دوران معاصر است.
بیژن غیبی مسیر را از «محیط و اطرافیان زرتشت» و «زادگاه» آغاز می‌کند؛ سپس با رویکردی ترکیبی (تاریخی–اسطوره‌ای) ماجرای تولد، کودکی و بعثت زرتشت را بر اساس اوستا و منابع پهلوی و اسلامی بازگو می‌کند. او هر جا که اختلاف روایت‌ها وجود دارد، آن‌ها را کنار هم می‌گذارد و به نقد و مقایسه می‌پردازد.

پس از بخش زندگینامه، نویسنده وارد بررسی مفهومی دین زرتشتی می‌شود: جایگاه اهورامزدا، ساختار دوگانه (انگره‌مینیو و سپنتا‌مینیو)، نقش انسان در نبرد خیر و شر، آموزه‌های اخلاقی، و احکام آیینی. در ادامه، تحولات تاریخی دین زرتشتی از عصر هخامنشیان تا پس از حمله اعراب، و حتی وضعیت آن در دوره قاجار و رضاشاه بررسی می‌شود. کتاب در پایان به پارسیان هند، ادبیات دینی زرتشتی، و تأثیر این دین بر اندیشه‌های فلسفی اروپا (پیوست مربوط به حکمای آلمان) می‌پردازد.

—

تحلیل و بررسی

دقت منبع‌شناسانه: نویسنده از همان آغاز تکلیف خود را با خواننده روشن می‌کند: تکیه بر منابع اولیه و پرهیز از روایت‌های دوردست. حجم ارجاع‌ها به متون کهن، از اوستا تا آثار جغرافی‌نویسان اسلامی، نشان‌دهنده تلاش او برای ترسیم تصویری مستند است.

ترکیب تاریخ و اسطوره: غیبی اسطوره‌ها را حذف نمی‌کند؛ بلکه آن‌ها را به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیر فرهنگ دینی معرفی و سپس تحلیل می‌کند. این رویکرد باعث شده خواننده هم از لایه فرهنگی–روایی آگاه شود و هم از تحلیل تاریخی بهره ببرد.

گستره تاریخی: کتاب به زرتشت محدود نمی‌ماند، بلکه مسیر دین او را تا دوره‌های بعدی پی می‌گیرد و تحولات آن را در برخورد با ادیان دیگر (یهودیت، مسیحیت، اسلام) بررسی می‌کند.

پیوند با جهان امروز: با بررسی پارسیان و اندیشه‌های نوین در جامعه زرتشتی، اثر از حالت صرفاً تاریخی خارج می‌شود و به پرسش‌های معاصر درباره آینده این دین می‌پردازد.

چالش‌ها: گاه حجم زیاد نقل‌قول‌های مستقیم از منابع ممکن است خواننده غیرمتخصص را از خط اصلی روایت دور کند، اما برای پژوهشگران، این وفاداری به متن اصلی یک مزیت جدی است.

—

فهرست مهم‌ترین فصل‌ها (بر اساس داده ارائه‌شده)

زرتشت، محیط و اطرافیان او

زادگاه زرتشت

پیدایش زرتشت

پیدایش یک دین ملی

زایش زرتشت

داریوش و زرتشت

خردسالی و نوجوانی

داد ابری و دین پوریوتکیشی

بر کوه سبلان

دشمنان زرتشت

راز تخته نرد

یهودیان و مسیحیان

ترک دیار

برخورد با اسلام

همپرسگی و مکاشفه

وسوسه و آزمایش

حمله اعراب

زرتشت و گشتاسب

اهل کتاب و اهل ذمه

نخستین گروندگان

نقش صوفیه

پارسیان

گسترش دین

سرانجام زرتشت

دین زرتشتی و جهان‌بینی مزدایی

اهورامزدا

مینو و احکام شرعی

دوگانه‌باوری (دوالیسیم) و یگانگی (مونیسم)

پارسیان و انگلیس‌ها (مانکجی)

دین زرتشتی در زمان رضاشاه

اساطیر دینی، ادبیات دینی، سال‌شماری

پیوست: زرتشت و حکمای آلمان