کتاب زراتشت نامه اثر زرتشت بهرام پژدو به کوشش محمد دبیرسیاقی

کتاب زراتشت نامه اثر زرتشت بهرام پژدو به کوشش محمد دبیرسیاقی

زراتشت‌نامه یکی از گران‌سنگ‌ترین آثار بازمانده از سنت زرتشتی به زبان فارسی است. این کتاب نه فقط یک منظومه دینی، بلکه یادگار روزگاری است که ایرانیان زرتشتی در تنگنا و فشار روزگار مغول به دنبال راهی برای حفظ هویت، ایمان و زبان خویش بودند. زرتشت بهرام پژدو، شاعر و اندیشمند زرتشتی قرن هفتم هجری، این اثر را به نظم درآورد تا پلی بزند میان منابع پهلوی و جهان فارسی‌زبان و در سایه شعر، پیام آیین کهن را برای آیندگان زنده نگاه دارد.

کتاب با ستایش یزدان آغاز می‌شود. شاعر در مقدمه شرح می‌دهد که به فرمان و توصیه موبد موبدان ری به سرایش پرداخته است. او از کتابی پهلوی سخن می‌گوید که روایت زندگی اشوزرتشت را در خود داشت و سپس بیان می‌کند که در رؤیا، فرشته‌ای به نام سروش او را تشویق کرد تا آن روایت را به فارسی درآورد. از همین‌جاست که منظومه او رنگی از الهام قدسی به خود می‌گیرد و شاعر خویشتن را واسطه‌ای می‌بیند برای انتقال حقیقتی آسمانی.

در متن، زندگی زرتشت به نظم کشیده می‌شود. تولد پیامبر با نشانه‌هایی معجزه‌آسا توصیف می‌گردد، کودکیش با فرشتگان پیوند می‌خورد، و هر گام او با آزار اهریمن همراه است. شاعر شرح می‌دهد که چگونه دیوان و بدخواهان در پی خاموش کردن این نوزاد بودند، اما نیروی ایزدی همواره او را پاس داشت. دوران جوانی زرتشت نیز با ماجراهای فراوان همراه است، از جمله جدال‌هایش با دانشوران مخالف و آزمون‌های بزرگی که بر او تحمیل شد. در بخش‌های بعدی، زرتشت به دربار گشتاسپ می‌رسد و در برابر حکیمان و موبدان کهنه‌پرست قرار می‌گیرد. او با نیروی استدلال و معجزات خویش آنان را به زانو درمی‌آورد و آیین نوین مزدیسنا را به رسمیت می‌شناساند.

این منظومه در بحر متقارب سروده شده است، همان وزنی که شاهنامه فردوسی با آن پرداخته شد. چنین انتخابی بی‌دلیل نیست؛ شاعر می‌خواست روایت پیامبر ایران را در قالبی حماسی و پرشکوه ارائه دهد تا هم شأن و منزلت زرتشت در حد پهلوانان و شاهان بزرگ نشان داده شود و هم خوانندگان با لحن و آهنگی آشنا پیوند برقرار کنند. زبان او ساده، روان و فارسیِ خالص است. بیش از نود درصد واژگان این منظومه فارسی ناب است و تنها گاه واژه‌های اوستایی و پهلوی در آن دیده می‌شود. این ویژگی سبب شده است که زراتشت‌نامه از دیدگاه زبان‌شناسی نیز اثری گرانبها باشد؛ زیرا بسیاری از اصطلاحات آیینی و دینی که در فرهنگ‌ها نیامده‌اند، در همین متن محفوظ مانده‌اند.

از نظر تاریخی، زراتشت‌نامه در دوره‌ای سروده شد که ایران دچار بحران بود. مغولان ری را ویران کرده بودند، مردمان در هراس و فقر می‌زیستند و زرتشتیان، که از گذشته زیر فشار بودند، اکنون با شرایط سخت‌تری دست و پنجه نرم می‌کردند. پژواک این رنج در لابه‌لای ابیات شاعر شنیده می‌شود. او به ویرانی و مصیبت‌های روزگار خود اشاره می‌کند و در برابر آن، پیام زرتشت را چون چراغی در تاریکی عرضه می‌دارد. گویی شعر او نه تنها شرح زندگانی پیامبر است، بلکه نوعی دلگرمی و امید برای هم‌کیشان رنجور اوست.

از دیدگاه منبع‌شناسی، شاعر روایت خود را بر اساس متون پهلوی همچون دینکرد و زادسپرم پرداخته است. این متون خود بر پایه اوستا و نسک‌های کهن شکل گرفته بودند که بسیاری‌شان از میان رفته‌اند. بدین ترتیب زراتشت‌نامه اهمیت مضاعف دارد؛ زیرا در بسیاری موارد تنها پلی است که بخش‌هایی از آن میراث کهن را به فارسی امروز منتقل کرده است. اگر این منظومه نبود، بسیاری از روایت‌های مربوط به تولد و معجزات زرتشت به کلی از دست می‌رفت.

تصحیح و انتشار این اثر نیز داستانی جالب دارد. نخستین بار در اوایل قرن بیستم، فردریک روزنبرگ، ایران‌شناس روسی، نسخه‌های خطی موجود را گردآورد و متن را با ترجمه فرانسوی چاپ کرد. این کار برای نخستین بار زراتشت‌نامه را به جهان دانش معرفی نمود. در ایران، دکتر محمد دبیرسیاقی این متن را بر اساس نسخه روزنبرگ و مقابله با دیگر نسخه‌ها تصحیح کرد و آن را با یادداشت‌ها و توضیحات لازم منتشر ساخت. انتشار این کتاب در ایران گامی بزرگ برای شناساندن ادبیات دینی زرتشتی به فارسی‌زبانان بود و از آن زمان تاکنون مرجع اصلی پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و ادبیات ایران باستان است.

از نظر نقد ادبی، زراتشت‌نامه ترکیبی است از سادگی و شکوه. شاعر به دنبال صنایع ادبی پیچیده یا خیال‌پردازی‌های طولانی نیست. هدف او روشن است: بیان حقیقت دینی به زبانی همه‌فهم. با این حال، انتخاب وزن حماسی، استفاده از واژگان اصیل و آهنگین، و تأکید بر نبرد میان خیر و شر، به شعر او رنگی حماسی و جان‌دار داده است. این اثر هم جنبه حماسی دارد، هم جنبه اخلاقی و هم جنبه دینی.

در بُعد اندیشه‌ای، منظومه تصویر روشنی از کهن‌الگوهای ایرانی عرضه می‌کند. زرتشت در اینجا هم پیامبر است، هم پهلوانی که در میدان نبرد خیر و شر می‌ایستد. او هم خردمند است، هم معجزه‌گر. این دوگانگی‌ها به شخصیت او قدرتی اسطوره‌ای می‌دهد و خواننده را به یاد قهرمانان اساطیری ایران می‌اندازد.

از منظر فرهنگی، زراتشت‌نامه سندی است از تلاش یک جامعه کوچک برای حفظ هویت خویش. وقتی زبان دینی پیشین (پهلوی) دیگر در دسترس مردم نبود، شاعر با آوردن روایت‌ها به فارسی توانست دین و تاریخ خود را زنده نگاه دارد. بدین ترتیب، این منظومه نه فقط یک کتاب دینی، بلکه ابزاری برای استمرار فرهنگی و زبانی بود.

امروز زراتشت‌نامه برای پژوهشگران چند ارزش دارد:
برای تاریخ‌نگاران، منبعی است برای شناخت باورهای زرتشتیان در قرن هفتم هجری.
برای زبان‌شناسان، گنجینه‌ای است از واژگان فارسی و اصطلاحات آیینی.
برای ادیبان، نمونه‌ای از شعر دینی در قالب حماسی است.
و برای همه ایرانیان، یادگاری است از پیوند دیرین فرهنگ و ایمان.

در پایان می‌توان گفت که زراتشت‌نامه همچون پلی استوار است؛ پلی میان گذشته و آینده، میان پهلوی و فارسی، میان ایمان کهن و ادبیات نو. زرتشت بهرام پژدو با این اثر نه فقط نام خود را جاودانه کرد، بلکه میراثی را نجات داد که اگر در غبار فراموشی می‌ماند، امروز تصویری از آن نداشتیم. محمد دبیرسیاقی نیز با کوشش خود این گوهر را از دل نسخه‌های کهنه بیرون کشید و در برابر چشم نسل جدید نهاد. چنین است که این کتاب امروز نه تنها اثری مذهبی، بلکه گواهی بر پیوند تاریخ، فرهنگ و زبان ایرانی است.