کتاب نام دریای پارس و دریای مازندران اثر ایرج افشار سیستانی

کتاب نام دریای پارس و دریای مازندران اثر ایرج افشار سیستانی

کتاب «نام دریای پارس و دریای مازندران» یکی از ارزشمندترین آثار پژوهشی درباره تاریخ نام‌گذاری آب‌های پیرامونی ایران است. نویسنده این کتاب، ایرج افشار سیستانی، یکی از محققان برجسته حوزه تاریخ و جغرافیای ایران است که آثار متعددی در زمینه تاریخ محلی و نام‌نگاری جغرافیایی نگاشته است. این کتاب تلاشی علمی و مستند برای بررسی ریشه‌های تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی دو نام مهم دریای پارس (خلیج فارس) و دریای مازندران (خزر) است. هدف اصلی نویسنده روشن‌سازی زمینه‌های تاریخی و معنایی این نام‌ها در طول سده‌ها و مقابله با تحریفات رایج امروزی است. اثر حاضر به‌صورت نظام‌مند به تحلیل متون تاریخی، نقشه‌های قدیمی و روایت‌های جغرافی‌دانان و مورخان پرداخته است.

—

جایگاه و اهمیت موضوع

انتخاب موضوع نام دریاها و خلیج‌ها از آن جهت اهمیت دارد که این نام‌ها بخش مهمی از هویت ملی و منطقه‌ای را بازتاب می‌دهند. نام «دریای پارس» از دیرباز در متون ایرانی، یونانی، رومی و اسلامی مورد تأکید بوده و تغییر یا تحریف آن، در واقع، بخشی از تاریخ و فرهنگ ایرانی را هدف قرار می‌دهد. نویسنده نشان می‌دهد که حتی در قدیمی‌ترین نقشه‌های اروپایی، نام «Persian Gulf» یا «Sinus Persicus» وجود داشته و این نام در سطح جهانی پذیرفته شده بوده است. درباره دریای مازندران نیز، بحث بر سر نام‌های مختلفی همچون «دریای کاسپی»، «دریای هیرکانی» و «دریای مازندران» مطرح بوده که هرکدام در دوره‌های مختلف کاربرد داشته‌اند. این نام‌ها بازتاب تحولات تاریخی، تغییرات جغرافیایی و نفوذ تمدن‌های مختلف در منطقه‌اند.

—

بخش دریای پارس

افشار سیستانی در ابتدا به تحلیل دقیق نام «دریای پارس» پرداخته و نشان داده که این نام ریشه در دوران هخامنشیان دارد. او با استناد به کتیبه‌های باستانی، اسناد یونانی و متون کلاسیک رومی تأکید می‌کند که نام خلیج فارس از دوران باستان به‌صورت پیوسته مورد استفاده بوده است. نویسنده با بررسی نقشه‌های جغرافی‌دانان مشهور اسلامی مانند مقدسی، ابن حوقل و استخری، این موضوع را تقویت می‌کند. همچنین تأثیر سفرنامه‌های اروپایی و نقشه‌های دوره استعمار نیز در تداوم این نام برجسته شده است. در کتاب، نمونه‌هایی از نقشه‌های تاریخی شامل نقشه‌های هلندی، پرتغالی، فرانسوی و انگلیسی ارائه شده تا صحت تاریخی نام «دریای پارس» اثبات شود. نویسنده با بررسی متون ادبی فارسی، شعرها، سفرنامه‌ها و اسناد دیپلماتیک، نشان می‌دهد که این نام همواره بخشی از حافظه تاریخی و فرهنگی ایران بوده است.

—

بخش دریای مازندران

بخش دوم کتاب به بررسی نام «دریای مازندران» یا «دریای خزر» اختصاص یافته است. افشار سیستانی توضیح می‌دهد که این دریا در متون قدیمی به نام‌های گوناگونی شناخته می‌شده است. در برخی منابع آن را دریای کاسپی یا دریای هیرکانی خوانده‌اند که به قوم‌های باستانی ساکن کرانه‌های شمالی ایران اشاره دارد. در دوره‌های بعد، با استقرار اقوام خزری، نام «دریای خزر» نیز متداول شد. نویسنده تلاش کرده نقش عوامل سیاسی و قومی را در تغییرات اسمی این دریا بررسی کند. او معتقد است که نام «مازندران» در متون فارسی، به‌ویژه شاهنامه و آثار جغرافی‌نویسان ایرانی، بارها به‌عنوان نماد هویت ایرانی شمال کشور یاد شده است. کتاب به شیوه‌ای تحلیلی نشان می‌دهد که تحولات تاریخی، جابه‌جایی قدرت‌ها و تحولات قومی موجب تغییر در نامگذاری این دریا شده‌اند، اما پیوستگی هویتی آن همواره حفظ شده است.

—

روش‌شناسی پژوهش

شیوه کار افشار سیستانی در این کتاب، مبتنی بر تحلیل منابع دست‌اول تاریخی و مقایسه تطبیقی نقشه‌هاست. او ده‌ها منبع مکتوب از یونانی‌ها، رومی‌ها، مورخان عرب، جغرافی‌دانان ایرانی و اروپایی را بررسی کرده و نتایج را به‌صورت مستند ارائه می‌کند. به‌علاوه، استفاده از تصویر نقشه‌های قدیمی و اسناد تاریخی به اعتبار پژوهش افزوده است. نویسنده با پرهیز از شعارزدگی، تحلیل‌هایی دقیق، منطقی و بر اساس داده‌های علمی ارائه می‌کند. این روش موجب شده کتاب جایگاه مستحکمی در حوزه جغرافیای تاریخی ایران پیدا کند.

—

پیام و ارزش اثر

کتاب علاوه بر یک پژوهش علمی، در واقع پاسخی است به جریان‌های سیاسی و رسانه‌ای که در تلاش برای تحریف نام خلیج فارس و دریای مازندران بوده‌اند. افشار سیستانی تأکید دارد که هرگونه تغییر در نام‌های تاریخی، موجب تحریف هویت فرهنگی و تاریخی ملت‌ها می‌شود. او به خواننده یادآوری می‌کند که این نام‌ها فقط عناوین جغرافیایی نیستند، بلکه نمادهای ملیت، استقلال و حافظه تاریخی‌اند. این اثر برای دانشجویان تاریخ، جغرافیا، مطالعات منطقه‌ای و حتی فعالان فرهنگی و دیپلمات‌ها منبعی غنی و معتبر به شمار می‌رود.

—

تحلیل محتوایی

نویسنده در سراسر کتاب با زبان ساده، اما دقیق و علمی، توانسته تاریخچه‌ای مفصل و مستند ارائه کند. او با اشاره به کاربرد این نام‌ها در آثار ادبی، سفرنامه‌ها و نقشه‌ها، نقش فرهنگ و ادبیات را در تثبیت هویت جغرافیایی برجسته می‌کند. تأکید بر استمرار تاریخی نام «خلیج فارس» یکی از محورهای اصلی و استوار کتاب است. همچنین، رویکرد تحلیلی او درباره دریای مازندران، نشان می‌دهد که چگونه فرهنگ‌های مختلف، نام‌های مختلفی برای یک پدیده جغرافیایی به کار برده‌اند، اما ریشه ایرانی و تاریخی آن همیشه حفظ شده است.

—

نتیجه‌گیری

کتاب «نام دریای پارس و دریای مازندران» یک اثر مرجع، دقیق و متعهد به حقیقت تاریخی است. افشار سیستانی در این کتاب، نام‌ها را به‌عنوان بخش‌هایی از حافظه تاریخی و فرهنگی ملت ایران به تصویر کشیده است. این کتاب به ما یادآوری می‌کند که حفظ نام‌های اصیل، حفظ تاریخ، فرهنگ و هویت ماست. خواندن این اثر برای هر ایرانی و هر کسی که به میراث فرهنگی این سرزمین علاقه دارد، ضرورتی غیرقابل انکار است.