کتاب سفر در خواب اثر شاهرخ مسکوب

کتاب سفر در خواب اثر شاهرخ مسکوب

شاهرخ مسکوب را بیش از همه با پژوهش‌هایش در حوزهٔ ادبیات کهن و شاهنامه می‌شناسند، اما قلم او فقط به پژوهش محدود نماند. «سفر در خواب» اثری است که از مناسبات تجربهٔ زیستهٔ نویسنده و تجربهٔ ادبی او پدید آمده؛ نوشته‌ای که مرزهای خاطره، خیال، خواب و روایت را در هم می‌شکند و خواننده را به گونه‌ای دعوت می‌کند که خودش در جریانِ ذهنیِ راوی سهیم شود. دربارهٔ زمان و شیوهٔ انتشار و شکلِ اولیهٔ متن، اطلاعات مستندی وجود دارد که نشان می‌دهد کتاب ابتدا در خارج منتشر شد و سپس به صورت چاپ‌های دیگر بازنشر یافت.

ساختار و فرم
اثر در یک زبانِ نزدیک به جستارِ شخصی نوشته شده است؛ گونه‌ای که هم به خاطره نزدیک است و هم به داستان کوتاه. متن از مجموعه‌ای قطعات کوتاه یا خرده‌داستان‌هایی تشکیل می‌شود که هر کدام همچون قطعه‌ای در پازل حافظه عمل می‌کنند. ساختار سیالِ ذهن، غالب روایت را شکل می‌دهد: گذر از گذشته به حال، از خواب به بیداری، و از خاطره به تخیل. این ساختار باعث می‌شود خواننده مدام میان حضور و غیبتِ واقعیت تعلیق پیدا کند و هر بخش مانند انعکاسی از تجربهٔ عاطفی و ذهنیِ نویسنده عمل کند. منابعی که شرح حالِ نسخهٔ اولیه و چاپ‌های بعدی را آورده‌اند، به تفاوت‌هایی در ویرایش و حذف و اضافه بین نسخه‌ها اشاره کرده‌اند؛ بنابراین خواندنِ نسخهٔ مختلف می‌تواند تجربهٔ متفاوتی خلق کند.

تم‌ها و مضامین اصلی
محور مرکزیِ کتاب حول خاطره و هویتِ فردی در نسبت با شهرِ کهنِ اصفهان شکل می‌گیرد. مسکوب از چشم‌اندازی شخصی و گاه نمادین به مکان‌ها، آدم‌ها و مناسبات می‌نگرد و آن‌ها را به صورت رؤیایی بازتولید می‌کند. در لایه‌های عمیق‌تر، پرسش‌هایی دربارهٔ تنهایی، غربت، زبان، مرگ و نسبت انسان با اسطوره و تاریخ مطرح می‌شوند؛ مسائلی که در کلِ آثار مسکوب تکرار می‌شوند اما این‌جا در فرمِ رویاگون و در زبانِ نزدیک به گفتار روزمره ارائه شده‌اند. مضمونِ «دوستی دیرینه» یا «رفاقت نوجوانی» به‌سانِ نخِ راهنما عمل می‌کند که از خلال آن خاطره‌ها بازسرهم‌بندی می‌شوند و هویتِ راوی شکل می‌گیرد.

زبان و سبک
زبانِ کتاب هم‌زمان ساده و پیچیده است. در ظاهر جملات کوتاه و مستقیم به چشم می‌آیند، اما بارِ نمادینِ آن‌ها و پیوندهای غیرخطی بین تصاویر، خواننده را به خواندنِ دوباره دعوت می‌کند. این تناوبِ میانهٔ بیانِ روزمره و نغزِ تأملاتِ فلسفی از ویژگی‌های مهمِ متن است: جمله‌ها گاهی به قطعه‌ای یادداشت‌وار شبیه‌اند و گاهی به پاراگراف‌هایی که شوری اسطوره‌ای در پسِ خود دارند. این ترکیب باعث می‌شود متن هم برای خواننده‌ای که دنبال روایت باشد جذاب بماند و هم برای کسی که به دنبال تأملات عمیق‌تر است. در نقدهایی که منتشر شده‌اند، همین ویژگی زبان و فرم مورد توجه قرار گرفته و دربارهٔ موفقیتِ مسکوب در ایجادِ تعادل میان رؤیا و واقع بحث شده است.

خوانش‌های ممکن و لایه‌های معنایی
کتاب را می‌شود به چند خوانشِ موازی خواند. نخست به عنوان خاطراتی خودزندگی‌نامه‌وار که به بازگشت به مکان‌های کودکی و جوانی می‌پردازد. دوم به عنوان متنی که با ابزارِ خواب و رؤیا مرزهای واقعیت را بازتعریف می‌کند و از این رهگذر هویت جمعی و فردی را بازمی‌کاود. سوم، به عنوان اثری که درمیانهٔ ادبیات مدرن فارسی و سنت‌های اسطوره‌ای و فولکلوریک ایستاده است؛ مسکوب در این آثار گرایشِ پژوهشی خود را کنار نمی‌گذارد و گاه با ارجاع‌های ضمنی یا آشکار به لایه‌های اساطیری و فرهنگی، متن را غنی می‌کند. این لایه‌ها خواندنِ اثر را برای مخاطبانِ متفاوت همچون خوانندگانِ عام، پژوهشگران ادبیات و منتقدان فرهنگی قابلِ تأمل می‌سازد.

نقاط قوت کتاب
زبانِ موجز اما پُربار که تصاویرِ قوی خلق می‌کند؛ توانایی در تلفیقِ یادداشت‌وارگی و روایت ادبی؛ حسِ مکان‌پذیریِ قوی که شهرِ اصفهان را به عنوان صحنه‌ای زنده در متن جاری می‌سازد؛ و صد البته تداومِ دغدغه‌های فکریِ نویسنده که در دیگر آثارش نیز دیده می‌شوند، از جمله نقاط قوت‌اند. افزون بر این، فرمِ سیالِ ذهن که خوانندهٔ اهلِ ادبیات تجربی را به چالش می‌کشد و او را وادار به مشارکتِ فعال در معناپردازی می‌کند، یکی از برتری‌های مهمِ اثر است. این‌ها دلایلی‌اند که باعث شده‌اند خوانندگان و نقدهای ادبی به کتاب توجه نشان دهند و آن را بخشی از کارنامهٔ متنوعِ مسکوب بدانند.

نقاط ضعف و نقدها
از سوی برخی خوانندگان و منتقدان، «سفر در خواب» اثری ضعیف‌تر از اوجِ کارهای مسکوب خوانده شده است؛ این نقد بیشتر به وحدتِ موضوعیِ نسبتاً ناپایدار در برخی بخش‌ها و گاهی پراکندگیِ قطعات نسبت داده شده است. برای خواننده‌ای که به دنبالِ خط سیرِ داستانیِ کلاسیک است، سبکِ سیال و گسستهٔ متن می‌تواند آزاردهنده باشد. همچنین آن‌چه به عنوان حذف‌ها یا تغییرات بین چاپ‌های مختلف گزارش شده، باعث شده بعضی نسخه‌ها تجربه‌ای متفاوت ایجاد کنند و این موضوع برای پژوهشگرانی که به دنبالِ نسخهٔ «اصل» هستند مسأله‌ساز شود.

جایگاه کتاب در کارنامهٔ شاهرخ مسکوب
اگر بخواهیم «سفر در خواب» را در میان آثارِ متکثرِ مسکوب بنشانیم، اثری است که از یک سو نشان‌دهندهٔ همان دغدغه‌های دیرین اوست و از سوی دیگر تجربه‌ای شخصی و روایی ارائه می‌دهد که با آثار صرفاً پژوهشی‌اش تفاوت دارد. می‌توان گفت این کتاب بخشی از تلاشِ مسکوب برای آوردنِ تجربهٔ فردیِ زیسته به بافتِ بحث‌های فرهنگی و اسطوره‌ای است؛ تلاشی که او در نوشته‌های دیگرش نیز دنبال می‌کند، اما در این‌جا شکلِ اغلبِ خوداظهاری و تک‌گویی را دارد. برای کسانی که می‌خواهند نگرشِ کامل‌تری نسبت به طیفِ آثارِ مسکوب پیدا کنند، خواندنِ این کتاب می‌تواند مکملِ مفیدی باشد.

پیشنهاد برای خوانندگان
برای خواننده‌ای که تازه با مسکوب آشنا شده است، پیشنهاد می‌کنم کتاب را به عنوان یک متنِ مستقل تجربه کند: از تلاش برای تطبیقِ پی‌درپی با آثار مشهورترِ او چشم‌پوشی کند و اجازه دهد متن با زمانِ خود در ذهنِ او شکل بگیرد. برای خوانندهٔ پژوهشگر، کنار گذاشتنِ نسخه‌های مختلف و مقایسهٔ ویرایش‌ها می‌تواند روشن‌کننده باشد، چون نسخهٔ اولیه و بازنشرها تفاوت‌هایی دارند که بر فهمِ متن تأثیر می‌گذارند. همچنین خواندنِ متن در پیوند با دیگر نوشته‌های مسکوب دربارهٔ اسطوره و هویت می‌تواند لایه‌های جدیدی از معنا را آشکار سازد.

نتیجه‌گیریِ جمع‌بندی‌شده
«سفر در خواب» اثری است که در مرزِ خاطره و خیال قرار می‌گیرد و با استفاده از فرمِ سیالِ ذهن خواننده را به تجربه‌ای شخصی و تأملی دعوت می‌کند. زبانِ اثر هم‌زمان خودمانی و کنایی است و همین تضاد، توانِ ایجادِ تصاویرِ قدرتمند را به متن می‌دهد. کتاب برای مخاطبی که از روایت‌های کلاسیک خسته شده و به دنبال نوعی ادبیاتِ تأملی و تجربه‌محور است، اثری جذاب خواهد بود؛ اما برای کسانی که دنبال انسجامِ رواییِ خطی‌اند ممکن است رضایت‌بخش نباشد. به طور خلاصه، کتاب را می‌توان میراثی از نگاهِ چندوجهیِ مسکوب دانست که شنیدنِ آن از زبانِ خودِ او رنگِ دیگری دارد.

چند مرجعِ کلیدی که در بررسی استفاده شد
برای اطمینان از صحت اطلاعاتِ مربوط به نشر، سالِ انتشارِ اولیه و توضیحاتِ کتاب از معرفی‌ها و صفحاتِ ناشران و نیز یک نسخهٔ خطّی یا پیش‌نویسِ آرشیوی استفاده کردم تا تفاوت‌های انتشار و نسخه‌ها روشن باشد. در میان منابعی که بیشترین وزنِ اطلاعاتی را داشتند، معرفی جامعِ پیِرانگ و توضیحاتِ پلات‌خوان و همچنین صفحه‌های تجاری و آرشیویِ دانشگاهی قرار دارند.