کتاب شمس المعارف کبری

شمس المعارف الکبری عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار مکتوب در حوزهٔ متون کهن علوم رمزی و مباحث مرتبط با ادعیه، اسماء و حروف است. این اثر به زبان عربی نگاشته شده و در طول سده‌های گذشته نسخه‌های متعدد خطی و چاپی از آن در سرزمین‌های مختلف اسلامی رواج یافته است. ساختار کتاب متکی بر گردآوری و تنظیم مجموعه‌ای از دعاها، اذکار، تعبیرات رمزی، ترکیبات حرفی، اشکال تصویری، نمودارهای متنی و توضیحاتی درباره ارتباط میان حروف، کلمات و تأثیرات معنوی یا ذهنی آنهاست.

متن کتاب از چندین بخش عمده تشکیل شده که هر بخش به موضوعی خاص مانند خواص اسماء، ترتیب حروف، نقش اذکار در حوادث، ارتباط میان ستارگان و حالات انسانی یا شیوهٔ تدوین برخی تعویذات اختصاص دارد. در میان این بخش‌ها، گاه جملات منثور ساده دیده می‌شود و گاه ساختار متن به جدول‌ها یا خطوط تفکیک‌شده تبدیل می‌شود. در برخی فصل‌ها، توضیحاتی درباره تلفظ دقیق آیات یا کلمات همراه با اشاراتی به شیوهٔ تکرار آنها ارائه شده است. در فصل‌های دیگر، عباراتی به صورت رمز یا ترکیب نامأنوس میان حروف و اعداد تنظیم شده که ظاهر آنها برای خوانندهٔ عادی مفهوم نیست و نیاز به آشنایی با اصطلاحات درونی متن دارد.

زبان اثر، عربی کهن با ترکیب‌هایی از اصطلاحات صوفیانه و واژگان متداول در میان نویسندگان متون تعلیمی قدیم است. شیوهٔ بیان در برخی قسمت‌ها روش خطابی و ارشادی دارد و نویسنده در مقام بیان اهمیت اسماء و اذکار سخن می‌گوید، اما در ادامه ناگهان لحن توضیحی و فرمول‌گونه بر متن حاکم می‌شود و مطالب شبیه دستورالعمل تنظیم می‌گردد. در نسخه‌های مختلف، ترتیب فصول و حتی عنوان برخی بخش‌ها متفاوت گزارش شده است. نسخه‌های چاپی جدید غالباً بر اساس نسخه‌های خطی مصر، شام یا شبه‌قاره منتشر شده‌اند، و در برخی چاپ‌ها افزوده‌هایی از متون دیگر نیز ضمیمه گردیده است.

جایگاه شمس المعارف در میان آثار مشابه قابل توجه است. این اثر از گذشته تا امروز توسط گروه‌های مختلف مورد استفاده یا مطالعه قرار گرفته؛ شماری آن را منبعی برای شناخت سنت‌های دیرین مرتبط با اسماء و اذکار دانسته‌اند و گروهی دیگر آن را نمونه‌ای از آثار پیچیده در حوزهٔ علوم حروف و اشکال رمزی معرفی کرده‌اند. با این حال آنچه مسلم است، گستردگی نفوذ این کتاب در فرهنگ‌های گوناگون شرقی و استمرار حضور آن در نسخه‌های چاپی و دیجیتال معاصر است.

در کنار جنبهٔ متنی، شمس المعارف از نظر تاریخ نسخه‌شناسی نیز اهمیت دارد. نسخه‌های خطی کهن آن در کتابخانه‌های متعدد پراکنده است و در هر نسخه تفاوت‌هایی در رسم‌الخط، چینش سطور، کاربرد علائم و حتی نوع جوهر و رنگ‌آمیزی حروف مشاهده می‌شود. برخی نسخه‌ها دارای حاشیه‌نویسی‌های متعدد از کاتبان یا خوانندگان‌اند که نشان از مطالعهٔ مکرر و انتقال شفاهی مطالب داشته است.

در بسیاری از نسخه‌ها مقدمه‌ای کوتاه به عنوان آغاز کتاب درج شده که در آن نویسنده هدف از نگارش را بیان کرده و سپس فصل‌های بعدی به صورت پیوسته ادامه یافته‌اند. موضوعاتی که بیشترین تکرار را در اثر دارند عبارت‌اند از: ویژگی‌های خاص نام‌های الهی، رابطهٔ میان حروف و عالم محسوس، نگارش اشکال هندسی و مربعات رمزی، جایگاه اذکار در درمان یا رفع گرفتاری و پیوند میان حالات روحی و اصوات.

از نظر زبان‌شناختی، کتاب نمونه‌ای از کاربرد ترکیبی زبان عربی رسمی همراه با اصطلاحات کهن غیرمتداول امروزی است. در میان سطرها گاهی اشعار کوتاه یا عبارات مسجع نیز دیده می‌شود که عمدتاً در توصیف عظمت اسم یا قدرت ذکر خاص به کار رفته‌اند. ساختار کتاب خطی و پیوسته نیست، بلکه گاه پراکنده و جهشی است؛ به گونه‌ای که خواننده در حین مطالعه از موضوعی ناگهان به موضوعی دیگر منتقل می‌شود و این امر نشان می‌دهد که اثر بر اساس تفکیک منطقی کلاسیک نگاشته نشده، بلکه بیشتر به شیوهٔ گردآوری و تدوین تدریجی شکل گرفته است.

شمس المعارف الکبری در طول سده‌ها علاوه بر نسخه‌های مکتوب، در روایت‌های شفاهی نیز حضور داشته و برخی جملات یا فرازهای آن به صورت نقل قول میان گروه‌های مختلف دست به دست شده است. امروزه این کتاب همچنان به عنوان یکی از مشهورترین نمونه‌های آثار کهن مرتبط با مباحث رمزی و متنی در زبان عربی شناخته می‌شود و نام آن در کنار معدود آثار مشابه ذکر می‌گردد.