کتاب سفرنامه صنیع الدوله از تفلیس به تهران اثر محمد حسن خان اعتماد السلطنه

کتاب سفرنامه صنیع الدوله از تفلیس به تهران اثر محمد حسن خان اعتماد السلطنه

این سفرنامه شرحِ سفرِ نویسنده از شهر تفلیس به تهران است، در زمانی که شاهِ قاجار، ناصرالدین‌شاه، باز می‌گشت از سفر اروپا و نویسنده مأمور حمل اسباب و وسایلی بود که از اروپا همراه داشتند.
کتاب به سال ۱۲۹۰ هجری قمری بازمی‌گردد.
نویسنده، اعتمادالسلطنه، در این مسیر با مشکلاتِ حمل بار، وضعیت جغرافیایی مسیر، نحوهٔ ایستگاهی مسیر (چاپارخانه‌ها)، و برخورد با رجال و مقامات زمان، مواجه بوده و به ثبت آن‌ها پرداخته است.
کتاب در حدود ۸۰ صفحه است و نسخه‌ای با چاپ «انتشارات سِحر» در تهران چاپ شده است.

—

دربارهٔ نویسنده

محمد‌حسن‌خان مقدم مراغه‌ای، که در دورهٔ قاجار به «صنیع‌الدوله» و پس از آن به لقب «اعتمادالسلطنه» مشهور شد، چهره‌ای چندوجهی بود: نویسنده، مترجم، تاریخ‌نگار، جغرافی‌دان و سیاست‌مداری در دربار ناصری.
او از دارالفنون فارغ‌التحصیل شد، مدتی در فرانسه اقامت داشت، زبان فرانسه آموخت و به ترجمه و نگارش آثار متعددی پرداخت.
در این سفرنامه، وجه شخصی‌تر و عملی‌تر نویسنده دیده می‌شود: نه صرفاً مشاهده‌گر، بلکه عاملِ حمل‌ونقل و نقل‌ومدار امور در مسیر، که تجربهٔ شخصی خود را با مخاطب شریک می‌کند.

—

ساختار و محتوای کلی

کتاب عمدتاً پیوندی از داستانِ مسیر، حالت‌های جغرافیایی، یادداشت‌های روزشمار از مسیر و تأملات نویسنده است.

بخش ابتدایی، حرکت از تفلیس، شرایط دریافت مأموریت، بسته‌بندی بارها، و خروج از گرجستان را شرح می‌دهد.

میانهٔ مسیر، شرح ایستگاه‌های چاپارخانه، وضعیت راه‌ها، رودخانه‌ها، پل‌ها، برخورد با مأموران محلی، توقف‌ها و مشکلات متعددِ مسیر دیده می‌شود.

بخش پایانی، ورود به ایران، شرح رسیدن به تهران، مواجهه باشب‌ها، مراسم استقبال یا عدم آن، مواجهه با رجال دربار و پایان سفر را شامل می‌شود.
کتاب در قالبِ سفرنامه‌ای عملی ـ تاریخی قرار دارد که به شرایط زندگی، حمل‌ونقل، سیاست‌های دربار و وضعیت جغرافیایی ـ اجتماعی آن دوره می‌پردازد.

—

نقاط قوت

۱. منبع دست اول مسیر: چون نویسنده خودش مأمور حمل‌ونقل بوده، اطلاعات دقیق و روزشمار در بارهٔ وضعیت راه‌ها، چاپارخانه‌ها، وضعیت طبیعی مسیر (رودخانه، گردنه، توقفگاه) ارائه می‌دهد. این نوع گزارش‌ها در منابع دیگر کمتر یافت می‌شود.
۲. دیدگاه میانی بین جغرافیا و تاریخ: نویسنده ضمن شرح سفر، به نکات تاریخی و سیاسی پیرامون مأموریت خود و شرایط دربار ناصری اشاره دارد، لذا کتاب می‌تواند هم برای علاقه‌مندان به تاریخ قاجار و هم برای پژوهشگران جغرافیای تاریخی مفید باشد.
۳. زبان نزدیک به مردم و ملموس: با وجود اینکه نویسنده از رجال دربار بوده، لحن سفرنامه ساده و گزارش‌گونه است، که مخاطب را همراه می‌کند با مسیر، کوشش، توقف‌ها و دشواری‌ها.

—

نقاط ضعف

۱. تمرکز محدود به مسیر خاص: چون موضوع کتاب تنها مسیر تفلیس → تهران و مأموریت حمل بار است، از نظر جامعیت تاریخ یا تحلیل‌های عمیق اجتماعی، ظرفیت کمی دارد.
۲. عدم تحلیل انتقادی وسیع: نویسنده بیشتر به گزارشِ وضعیت می‌پردازد تا تحلیل عمیق‌ترِ ساختارهای سیاسی، اجتماعی یا اقتصادی آن دوره.
۳. کوتاهی متن: با حدود ۸۰ صفحه، برخی از موضوعات می‌توانستند مفصل‌تر بررسی شوند؛ برای مثال مسایل فرهنگی منطقه، برخورد با محلی‌ها، وضعیت اقوام مسیر، و تأثیرات سفر بر نویسنده و مأموریت.
۴. جانبداری در روایت: از آنجا که نویسنده از رجال دربار بوده و مأموریت دولتی داشته، ممکن است گزارش‌های او تحت تأثیر موقعیت خود باشد و شکلی از نگاه دربار به وضعیت‌ ارائه دهد.

—

اهمیت و کاربرد

برای پژوهشگران تاریخ ایرانِ دوره قاجار، این سفرنامه یک سند مفید برای فهمِ وضعیت شبکه‌های حمل‌ونقل، شرایط جغرافیایی و ارتباطات بین‌المللی آن زمان است.

برای تاریخ جغرافیایی، مسیر تفلیس → تهران و توقف‌ها، چاپارخانه‌ها، مشکلات راه‌ها و توقفگاه‌ها، می‌تواند به ترسیم نقشهٔ حرکت‌ها و مسیرهای ارتباطی در آن دوره کمک کند.

برای جامعه‌شناسان و تاریخ‌نگاران مسیر، شرایط زیستی مسافران و مأموران در آن دوره (سختی سفر، تأخیر، ایستگاه‌ها، امکانات) را به تصویر می‌کشد.

از دید ادبی، به عنوان نمونه‌ای از سفرنامه‌نویسی ایرانی در دوره اخیر، کاربرد دارد و می‌تواند برای تحلیل نوع خطاب، لحن، ساختار و انتخاب محورها مورد بررسی قرار گیرد.

—

بررسی تطبیقی

اگر این اثر را با دیگر سفرنامه‌های دورهٔ قاجار مقایسه کنیم، چند نکته به چشم می‌آید:

بر خلاف برخی سفرنامه‌ها که تأکید بر دیدارهای دیپلماتیک، تجاری یا فرهنگی دارند، این سفرنامه اهمیت «عملیاتِ حمل‌ونقل» و «مسیر» را دارد.

اثر از زاویهٔ شخصی و عملی نوشته شده است، نه صرفاً نگاه سیاحت‌گونه یا علمی.

نسبت به سفرنامه‌های مربوط به اروپا یا فرنگ (که مجذوبِ نوگرایی و غرب شدند) این اثر به وضعیت داخلی و ارتباط ایران با قفقاز می‌پردازد، که کمتر در کانون توجه قرار دارد.

—

تحلیل محتوایی

نویسنده با چاشنی حس «خدمت دربار» به موضوع می‌پردازد: مأموریتی که شاه به او داده است، بارهایی که منتقل می‌کند، مسئولیتی که بر عهده دارد، این‌ها همه در متن بازتاب دارد. از این رو، کتاب می‌تواند بازتابی باشد از فعالیت‌های دربار ناصری در عرصهٔ بین‌الملل و حمل‌ونقل.

مسیر تفلیس به تهران، مسیر قفقاز، رودخانه‌ها، گذرگاه‌ها، چاپارخانه‌ها، همه نشان می‌دهند که ایران آن دوره از شبکه‌های ارتباطی بین‌المللی بی‌خبر نبوده و حمل‌ونقل بین ایران و مناطق شمالی (قفقاز) و اروپا برقرار بوده است.

نویسنده به مشکلاتِ راه‌ها، تأخیرها، بستن راه توسط عناصر محلی یا شرایط طبیعی اشاره می‌کند؛ این‌ها به ما می‌گویند که توسعهٔ حمل‌ونقل در آن دوره هنوز به سطح مطلوب نرسیده بوده و مسافران با مشکلات جدی روبرو بوده‌اند.

در لایهٔ سیاسی، وظیفهٔ نویسنده ناظر به مقام دربار است؛ این مأموریت، نمودی از اقتدار شاهی و تلاش برای بهره‌برداری از فرصت‌های خارجی (بارها و وسایل از اروپا) را نشان می‌دهد.

از منظر فرهنگی، با اینکه سفرگاه‌ها و ایستگاه‌ها اشاره می‌شوند، بحث گسترده‌ای از فرهنگ محلی یا تعامل با اقوام مسیر نمی‌شود؛ این امر شاید یک ضعف باشد ولی نشان می‌دهد نویسنده هدفش صرفاً گزارش مأموریت بوده نه تحقیق اجتماعی ـ فرهنگی.

از منظر ادبی، لحن گزارش‌گونه، استفاده از نشانی‌های دقیق (چاپارخانه، مسیرها، توقف‌ها) به خواننده حس همراهی با سفر می‌دهد؛ اما از نظر انتخاب محورها، ممکن است از دید خواننده امروز، برخی بخش‌ها کم‌اهمیت و تکراری به نظر برسد.

—

پیشنهاداتی برای مطالعه بیشتر

خواننده می‌تواند پس از این سفرنامه، مقایسه کند با سفرنامه‌های دیگر همان دوره (مثلاً سفرنامه‌های مربوط به اروپا) تا تفاوت در رویکرد، اهداف و تجربهٔ سفر روشن شود.

مطالعهٔ نقشه‌های زمان قاجاریه و تعیین مسیر دقیقِ تجلیلیِ تفلیس‌→‌تهران کمک می‌کند تا مکان‌ها و توقفگاه‌ها ملموس‌تر شوند.

تحلیل موقعیت نویسنده در دربار ناصری و مأموریت‌هایش (به‌ویژه در حمل‌ونقل و ترجمه) کمک می‌کند تا درک بهتری از انگیزهٔ نگارش این سفرنامه به‌دست آید.

استفاده از متن اصلی همراه با حاشیه‌نویسی (کلمات خاص، اصطلاحات حمل‌ونقل، چاپارخانه) می‌تواند زمینهٔ یک پژوهش زبان‌شناختی یا اجتماعی فراهم کند.

بررسی دیگر آثار اعتمادالسلطنه و مقایسهٔ آن‌ها با این سفرنامه، برای فهمِ جریان فکری و نگارشی وی مفید خواهد بود.