کتاب از دیدار خویشتن (یادنامه زندگی) اثر احسان طبری

کتاب از دیدار خویشتن (یادنامۀ زندگی) اثر احسان طبری (1360-پیش از زندان) به کوشش شیوا فرهمند راد

کتابِ «از دیدار خویشتن — یادنامه‌ی زندگیِ احسان طبری» مجموعه‌ای از دست‌نوشته‌ها، یادداشت‌ها و خاطراتِ احسان طبری است که پس از انقلاب و در دهه‌های بعدی به‌صورت گردآوری‌شده منتشر شد. این مجموعه به‌صورت پراکنده، شامل یادداشت‌های خودِ طبری درباره‌ی سوابقِ سیاسی و فکری‌اش، دیدگاه‌ها و ارزیابی‌هایش از برخی شخصیت‌های سیاسی و ادبیِ معاصر، و نیز مشاهدات و تاملاتی درباره‌ی دوره‌های مختلف حیاتش است. چند نوبت چاپ داخلی و چاپ در خارج از کشور وجود داشته و ویرایش/گردآوریِ نهایی در چاپ‌های رسمی به کوششِ محمدعلی شهرستانی (و در برخی متون بحث و یادداشت‌هایی از شیوا فرهمند راد پیرامون انتشارِ کتاب آمده است). مشخصاتِ متداول نسخه‌های منتشرشده: حدود ۱۸۶–۱۸۸ صفحه، ناشرانی چون «بازتاب‌نگار» و چند چاپ در دهه‌های ۱۳۸۰–۱۳۹۰.

جایگاهِ کتاب و اهمیتِ تاریخی

«از دیدار خویشتن» از نظر تاریخی برای مطالعه‌ی جنبشِ چپِ ایرانی، به‌خصوص حزبِ توده و شبکه‌های فکریِ مرتبط با آن، منبعِ مهمی است. طبری ــ به‌عنوان یکی از نظریه‌پردازانِ برجسته و سپس یکی از چهره‌های جنجالیِ حزب توده ــ تجربه‌ای زنده و نزدیک از روندهای حزبی، برخوردهای ایدئولوژیک، و فضای سیاسیِ نیمه‌قرن بیستم ایران دارد؛ بنابراین نوشته‌هایش، حتی اگر تاریخ‌نگاریِ دقیق «آکادمیک» نباشد، سندِ ذهنیِ یک بازیگرِ کلیدیِ تاریخِ سیاسیِ معاصر ایران‌اند. این اثر برای پژوهشگرانِ تاریخِ معاصر، مطالعاتِ جنبش‌های سیاسی، و هرخواننده‌ای که می‌خواهد تجربه‌ی اول‌شخصِ یک فعالِ ایدئولوژیک را ببیند، حائزِ اهمیت است.

ساختار و محتوای کتاب — چه می‌خوانیم؟

متن کتاب بیشتر مجموعه‌ی یادداشت‌ها، خاطراتِ پراکنده و «یادنامه‌»هایی است که طبری در سال‌های پایانی نوشته است؛ شکلِ مسائل ناتمام و فصل‌بندیِ رسمی ندارد، بلکه قطعاتِ کوتاه و بلند از زندگی و تأملات را می‌بینیم.

مضامینِ تکرارشونده: بررسیِ تجربه‌ی حزبی (حزب توده)، نقدِ درونیِ سنت‌های چپ، روابطِ فردی و تبارشناسیِ شبکه‌های سیاسی، ارزیابیِ اخلاقی و سیاسیِ برخی رهبران و فعالان، نگاهِ ادبی و فرهنگی به برخی شخصیت‌های ادبیِ معاصر، و خودبازنگریِ فردیِ طبری نسبت به گذشته‌اش.

سبکِ نوشتار و لحنِ روایت

لحنِ طبری در این یادداشت‌ها غالباً ترکیبی از روایتِ خاطره، تحلیلِ کوتاه و قضاوتِ اخلاقی است.

به لحاظ بیانی، متن‌ها گاه لحنی روشن و مستقیم دارند و گاه مملو از ایجاز و ارجاعاتِ درون‌حزبی که برای خواننده‌ای بیرون از آن فضای تاریخی ممکن است سنگینی و نیاز به پیش‌زمینه ایجاد کند.

یکی از ویژگی‌های مهم: آگاهیِ تاریخیِ نویسنده و توانِ تحلیلِ او از روندهاست؛ اما همزمان روایت از زاویه‌ی «منِ فعال» نوشته شده و همین می‌تواند سوگیری‌ها و جنبه‌های خودمدعیانه را همراه داشته باشد.

نقاطِ قوتِ کتاب

1. منبعِ دست اوّل: نوشته‌ها مستقیماً از منظرِ یک فاعلِ سیاسی است که در دستگاهِ فکریِ حزب حضور داشته — برای تحقیق تاریخی این نوع منابع بسیار ارزشمند است.

2. دید تحلیلی: طبری فقط خاطره نمی‌گوید؛ تلاش می‌کند تجربه را تئوریزه و از منظرِ انتقادی بررسی کند، بنابراین خواننده متن‌های فراتر از شرح واقعه می‌یابد.

3. تنوعِ مضمونی: از سیاست و حزب تا ادبیات و نقدِ شخصیت‌ها؛ این تنوع، کتاب را برای خوانندگانِ متفاوت مفید می‌کند.

4. قابلیتِ بازخوانی: متن‌هایی که هم به خاطره می‌پردازند و هم تحلیل؛ باعث می‌شوند خواننده در دوره‌های مختلف باز به کتاب برگردد و زاویه‌های جدید بیابد.

نقاطِ ضعف و نقدها

1. گزینشی‌بودنِ روایت: چون متن‌ها حاصلِ دست‌نوشته‌ها و نه یک خاطره‌نویسیِ نظام‌مند است، جاهایی ابهام، تناقض یا خالی‌بودن زمینه‌های لازم برای قضاوتِ خواننده دیده می‌شود. (یعنی برای فهمِ کاملِ یک رویداد، اغلب نیاز به منابعِ تکمیلی هست).

2. سوگیریِ خودمحور: طبری در مقامِ راویِ اول‌شخص، گاه خود را مرکز می‌پندارد و قضاوت‌ها می‌تواند جنبه‌ی خودمدعا داشته باشد؛ پژوهش‌گر باید با احتیاطِ تاریخی از آن استفاده کند.

3. نیاز به ویراستاری و پاورقیِ بیشتر: بعضی چاپ‌ها به‌سبب گردآوریِ پراکنده و ویرایشِ متفاوت، فاقد شرح‌حالِ کافی، پاورقی‌های توضیحی و نمایه‌اند؛ این امر دسترسیِ پژوهشگر یا خواننده‌ی غیرافغانی را سخت می‌کند. (در برخی چاپ‌ها پس‌نوشت‌هایی توسط گردآورنده/ویراستار افزوده شده است).

مسئله‌ی «ویرایش و انتشار» — چه کسی و چگونه؟

در منابعِ منتشرشده نسخه‌های مختلف و نامِ کسانی که در آماده‌سازی کتاب دخیل بوده‌اند دیده می‌شود: نسخه‌هایی که در داخل و خارج منتشر شد؛ «به کوششِ محمدعلی شهرستانی» برای برخی چاپ‌های متداول ذکر شده است، و از سوی دیگر درباره‌ی انتشارِ کتاب و نقشِ اشخاص دیگر (از جمله یادداشت‌ها یا مداخلاتی از سوی شیوا فرهمند راد) مباحثی مطرح شده است. به عبارت دیگر: نسبتِ متنِ اصلیِ طبری و گزینش‌/ویراستاریِ بعدی یکی از محورها و منابع بحث پیرامون این کتاب است — یعنی خودِ تاریخِ نشرِ کتاب به‌مثابه‌ی امری تاریخی و بحث‌برانگیز مطرح می‌شود و خواننده باید مراقب باشد که چه نسخه‌ای را ملاک قرار می‌دهد.

منظرِ سیاسی و ایدئولوژیکِ متن

طبری از رهبران فکری حزب توده و فردی با گرایش‌های مارکسیستی بود و نوشته‌هایش بر پایه‌ی ارزیابی‌های ایدئولوژیک نیز شکل می‌گیرند؛ این یعنی متن را باید هم به‌عنوان سندِ تاریخی و هم به‌عنوان متنِ ایدئولوژیک خواند.

نقدها و اعترافاتِ او نسبت به اشتباهاتِ گذشته، یا دفاعیاتِ او درباره‌ی مواضع پیشین، بخشی از خودکاویِ سیاسی‌اند که در متن برجسته است؛ اما این خودکاوی را نمی‌توان خالی از محاسباتِ سیاسی یا مخالفت/همراهی‌های درون‌حزبی دانست.

خوانشِ انتقادی — چگونه کتاب را بخوانیم؟ (پیشنهاد برای پژوهش‌گران و خوانندگان)

1. قرائتِ متن در کنار منابعِ تکمیلی: برای هر گزارشِ مهمِ طبری، متن را با اسنادِ حزبی، روزنامه‌ها، و نوشته‌های افراد معاصر مقایسه کنید تا سوگیری‌ها و شکاف‌ها آشکار شود.

2. پرانتزهای تاریخی: بسیاری از اسامی و رخدادها برای خواننده‌ی امروز نیاز به شرح دارند؛ استفاده از یادداشت‌ها و پاورقیِ ویراستارانِ معتبر یا متن‌های تاریخیِ مستقل ضروری است.

3. رویکردِ چندجانبه: علاوه بر طبری، روایت‌های مخالف یا مستقل را نیز بخوانید تا تصویرِ جامع‌تری از آن دوره به‌دست آید.

4. توجه به لحن و زبان: بین «آنچه اتفاق افتاده» و «چگونگی روایتِ آن توسط طبری» فرق قائل شوید؛ فنّی‌خوانیِ متن کمک می‌کند رخدادها کمتر به اسطوره تبدیل شوند.

مخاطبِ کتاب

پژوهشگران تاریخ معاصر ایران و جنبش‌های چپ، دانشجویان علوم سیاسی و تاریخ، و علاقه‌مندان به خاطره‌نویسی و تاریخِ فکری.

خواننده‌ی عمومیِ علاقمند به تاریخِ سیاسیِ ایران نیز می‌تواند از متن بهره‌مند شود، به‌ویژه اگر با پیش‌زمینه‌ای از حزب توده و تاریخِ نیمه‌قرن بیستم ایران آشنا باشد.

منابعِ تکمیلی و نسخه‌ها

برای مطالعهٔ دقیق‌تر نسخه‌های مختلف و تاریخِ انتشار می‌توانید به پایگاه‌های معرفی کتاب و آرشیوهای دیجیتال مراجعه کنید؛ چند منبعِ مرجعِ اینترنتی که اطلاعاتِ کتاب، چاپ‌ها و مباحثِ مربوط به انتشار را دربر دارند: صفحات معرفی/فروش کتاب و آرشیوهای دیجیتالِ مرتبط با احسان طبری و نشرِ «بازتاب‌نگار» و همچنین نوشتارهای توضیحی درباره‌ی انتشار (که بررسیِ اختلافِ نسخه‌ها را پوشش می‌دهد).

جمع‌بندیِ نهایی (خلاصه در چند خط)

«از دیدار خویشتن» اثری است که هم به‌عنوان سند زنده از تجربه‌های یک نظریه‌پرداز و فعالِ سیاسیِ مهم ایرانی و هم به‌عنوان متنِ ذهنی و خودبازتابی قابلِ خواندن است. قوتِ کتاب در ارائهٔ روایتِ دست‌اول و تحلیلِ کوتاهِ رویدادهاست؛ ضعفِ آن در پراکندگیِ متن، احتمالِ سوگیریِ راوی و نیاز به ویرایش یا یادداشت‌های توضیحی برای خوانندهٔ امروز است. برای کسانی که می‌خواهند از تجربه‌های درونیِ جنبشِ چپِ ایران مطلع شوند، این کتاب نقطهٔ آغازِ ارزشمندی است — به شرط آن‌که با نگاهی نقادانه و همراه با منابعِ تکمیلی خوانده شود.