کتاب سنت و سکولاریسم اثر محمد مجتهد شبستری ،عبدالکریم سروش ،مصطفی کیان و محسن کدیور

کتاب سنت و سکولاریسم اثر محمد مجتهد شبستری ،عبدالکریم سروش ،مصطفی کیان و محسن کدیور

کتاب «سنت و سکولاریسم» اثری گفت‌وگومحور و اندیشه‌ورزانه است که به بررسی یکی از مهم‌ترین مباحث فلسفی، دینی و سیاسی در جامعه مدرن می‌پردازد. موضوع محوری کتاب، نسبت میان سنت اسلامی و مفهوم سکولاریسم است، که در فضای فکری ایران معاصر یکی از مناقشه‌برانگیزترین موضوعات بوده است. اثر، حاصل گفت‌وگو و تقابل اندیشه‌های چهار متفکر برجسته ایرانی با گرایش‌ها و خوانش‌های متفاوت از دین و سیاست است. در این کتاب، هر یک از اندیشمندان به پرسش‌هایی بنیادین درباره امکان یا امتناع سازگاری سنت دینی با سکولاریسم پاسخ می‌دهند.

اثر با ارائه تعاریف متنوع از سکولاریسم آغاز می‌شود و خواننده را با زوایای نظری این مفهوم در حوزه‌های فلسفه، دین، اخلاق و سیاست آشنا می‌سازد. سکولاریسم نه صرفاً به معنای نفی دین، بلکه به معنای تنظیم جدید رابطه نهاد دین و نهاد قدرت است که در این کتاب در قالب‌های مختلفی تحلیل می‌شود. سنت نیز نه به‌عنوان امر ایستا و تاریخی، بلکه به‌مثابه مجموعه‌ای پویا از تفاسیر، باورها و نهادهای دینی در نظر گرفته شده است.

کتاب نشان می‌دهد که هیچ تعریف واحدی از سکولاریسم وجود ندارد و نوع رابطه آن با سنت دینی وابسته به بافت تاریخی، اجتماعی و فرهنگی هر جامعه است. نویسندگان کوشیده‌اند با توجه به زمینه ایران، به پرسش‌هایی پاسخ دهند که برای روشنفکری دینی و سیاست‌ورزی متأثر از دین، جنبه حیاتی دارد. اثر، فاقد ساختاری کلاسیک یا خطی است و بیشتر بر محور مباحثه، تضارب آرا و نقد متقابل پیش می‌رود، که همین امر به پویایی و زنده‌بودن بحث کمک کرده است.

در بخش‌های مختلف کتاب، شاهد خوانش‌های متفاوتی از اسلام و سکولاریسم هستیم. یکی از رویکردها بر امکان همزیستی دین و سکولاریسم تأکید دارد، و دین را به‌مثابه امر فردی، اخلاقی و معنوی تلقی می‌کند که می‌تواند در کنار نظام سکولار سیاسی فعالیت کند. دیدگاهی دیگر، سکولاریسم را نه در تقابل با دین، بلکه به‌عنوان ضرورتی برای جلوگیری از استبداد دینی و حفظ حرمت دین از دخالت‌های ابزاری سیاسی معرفی می‌کند.

تفاوت دیدگاه‌ها در این کتاب نشان‌دهنده تنوع در فهم سنت اسلامی و نسبت آن با مدرنیته است. اثر نه‌تنها مسئله سکولاریسم سیاسی، بلکه سکولاریسم معرفتی را نیز بررسی می‌کند، یعنی سکولاریسم به‌عنوان نوعی رویکرد به دانش، عقلانیت، و مرجعیت. برخی از متفکران بر این نکته تأکید دارند که ورود به جهان مدرن مستلزم دگرگونی در فهم دین و نهادهای دینی است، و این دگرگونی تنها در پرتو سکولاریسم فکری ممکن می‌شود.

کتاب، به‌رغم تکیه بر نظریه‌های فلسفی و کلامی، زبانی روشن و گفتاری دارد و کوشیده است از مفاهیم پیچیده، تصویری روشن به خواننده ارائه دهد. حضور چهار اندیشمند با تجربیات فکری و فلسفی متفاوت، گفت‌وگو را از یک‌سویه‌نگری نجات داده و به تعادل فکری بحث کمک کرده است. هر یک از آنان با پیش‌زمینه خاص خود، پرسش سکولاریسم را به گونه‌ای متفاوت صورت‌بندی و تحلیل کرده‌اند.

در طول اثر، یکی از پرسش‌های اساسی این است که آیا جامعه دینی می‌تواند بدون سکولاریسم به عدالت، آزادی و کثرت‌گرایی برسد. در این راستا، نویسندگان به نمونه‌های تاریخی از جوامع اسلامی و غربی اشاره می‌کنند و نسبت میان دین و قدرت را در آن‌ها بررسی می‌نمایند. کتاب نشان می‌دهد که سنت، در صورتی که به‌مثابه میراثی باز و قابل تفسیر نگریسته شود، می‌تواند در مواجهه با سکولاریسم به تعاملی سازنده و تحول‌زا دست یابد.

یکی از نقاط قوت کتاب، تفکیک میان سکولاریسم به‌عنوان پروژه‌ای سیاسی و به‌عنوان روشی معرفتی است. در این چارچوب، بحث‌های عمیق‌تری درباره عقلانیت، مرجعیت دینی، و امکان تفکیک امر دینی و امر سیاسی مطرح می‌شود. برخی از متفکران حاضر در کتاب، سکولاریسم را ضرورتی برای دموکراسی و حقوق بشر می‌دانند، زیرا با بیرون کشیدن دین از نهاد قدرت، راه را برای مشارکت همگان در تعیین سرنوشت سیاسی فراهم می‌سازد.

در تحلیل کتاب، روشن می‌شود که سکولاریسم یک تجربه تاریخی خاص غربی نیست، بلکه می‌تواند در قالب‌های بومی و متناسب با بافت فرهنگی هر جامعه بازتعریف شود. این نکته از جمله مباحث محوری کتاب است که تلاش دارد صورت‌بندی بومی از سکولاریسم برای جهان اسلام ارائه دهد. در مقابل، برخی از دیدگاه‌ها همچنان نسبت به کارآمدی کامل سکولاریسم در جوامع دینی تردید دارند و آن را با بحران معنا و فروپاشی اخلاق عمومی پیوند می‌زنند.

از منظر جامعه‌شناختی، کتاب بر نقش قدرت و نهادهای اجتماعی در شکل‌دهی به تجربه دینی و سکولار تأکید دارد. دین و سکولاریسم، هر دو در چارچوب‌هایی اجتماعی معنا می‌یابند، و از این‌رو، هرگونه تأمل نظری در این باره، باید به زمینه‌های تاریخی و نهادی نیز توجه داشته باشد. اثر، از این جهت نه‌تنها نظری، بلکه تحلیلی نیز هست و مخاطب را به تأمل درباره تجربه ایرانی در مواجهه با سکولاریسم دعوت می‌کند.

در بُعد فلسفی، کتاب سکولاریسم را نه به‌مثابه دشمن دین، بلکه به‌عنوان نتیجه طبیعی عقلانیت مدرن تحلیل می‌کند. عقل مدرن، با تأکید بر خودبنیادی انسان، در نهایت دین را به حوزه شخصی سوق می‌دهد. این فرایند، بسته به نوع تلقی از دین، می‌تواند یا تهدیدی برای ایمان باشد، یا فرصتی برای بازیابی آن از خطر سیاسی‌شدن. در همین راستا، اثر نگاه‌های همدلانه و انتقادی را کنار یکدیگر می‌نشاند.

کتاب از منظر روش‌شناسی، نمونه‌ای کم‌نظیر از گفت‌وگوی درون‌دینی و درون‌روشنفکری است. بجای آن‌که بر طرد و نفی تمرکز کند، با گفت‌وگو، اختلافات را روشن می‌سازد و به عمق موضوع نزدیک می‌شود. این ویژگی سبب شده که خواننده نه‌تنها با پاسخ‌ها، بلکه با پرسش‌ها نیز درگیر شود و خود به داوری بپردازد. هیچ‌یک از دیدگاه‌ها به‌صورت نهایی و مطلق ارائه نمی‌شود، بلکه هر کدام در معرض نقد، تردید و بازاندیشی قرار می‌گیرد.

در بررسی نهایی، کتاب «سنت و سکولاریسم» تلاش می‌کند پل‌هایی میان تجربه سنت اسلامی و عقلانیت مدرن برقرار کند، بی‌آن‌که یکی را قربانی دیگری سازد. سکولاریسم در این کتاب، نه به‌مثابه تهدید، بلکه به‌عنوان فرصتی برای احیای دین در ساحتی انسانی، اخلاقی و غیرایدئولوژیک معرفی می‌شود. از سوی دیگر، سنت نیز نه به‌عنوان مانعی برای پیشرفت، بلکه به‌عنوان گنجینه‌ای زنده و تأویل‌پذیر تصویر می‌گردد.

اثر از طریق گفت‌وگوهای متفکرانه و مواجهه با دیدگاه‌های متضاد، امکان‌های جدیدی برای اندیشیدن به نسبت دین و دولت فراهم می‌آورد. برای خواننده‌ای که در جست‌وجوی فهمی عمیق از وضعیت فکری، دینی و سیاسی معاصر ایران است، این کتاب منبعی ارزشمند و تأمل‌برانگیز محسوب می‌شود. کتاب، بر مبنای دغدغه‌ای واقعی شکل گرفته: چگونه می‌توان در جامعه‌ای دینی، هم به آزادی اندیشه وفادار ماند، هم به حقیقت دین احترام گذاشت، و هم از قدرتِ مطلق جلوگیری کرد.

در پایان، این اثر، سندی است از تلاش فکری نخبگان دینی و روشنفکران ایرانی برای گفت‌وگو با جهان مدرن، بدون آن‌که از هویت خویش چشم‌پوشی کنند. کتاب، مخاطب را وارد فضایی باز می‌کند که در آن، دین و عقلانیت، سنت و تجدد، و ایمان و نقد، می‌توانند هم‌زیستی‌ای خلاق و پربار داشته باشند.