کتاب زندگی و مبارزه زنان برای آزادی در عهد قاجار اثر فریدون فرهی

کتاب زندگی و مبارزه زنان برای آزادی در عهد قاجار اثر فریدون فرهی

کتاب «زندگی و مبارزه زنان برای آزادی در عهد قاجار» اثری است که با رویکردی تاریخی – اجتماعی به بازخوانی نقش، جایگاه و کنشگری زنان ایران در دوره قاجار می‌پردازد. این کتاب می‌کوشد از دل اسناد، خاطرات و منابع دست‌اول، تصویری زنده و چندبعدی از زنانی ارائه دهد که در فضای سخت و محدودکننده آن روزگار، برای دستیابی به آموزش، حقوق اجتماعی و استقلال فکری مبارزه کردند. نویسنده به جای پرداختن صرف به کلیشه‌های رایج درباره زنان قاجار، لایه‌های پنهان حیات آنان را آشکار می‌کند؛ از اندرونی‌های بسته تا خیابان‌های پرالتهاب انقلاب مشروطه، از خانه‌های اعیان تا روستاهای دورافتاده.

ساختار کتاب بر پایه روایت تاریخی و تحلیلی شکل گرفته و از یک‌سو، بستر اجتماعی و فرهنگی ایران در عهد قاجار را شرح می‌دهد و از سوی دیگر، زندگی و اقدامات زنان شاخص و گمنام را کنار هم می‌نشاند. خواننده با جهان‌بینی زنانی مواجه می‌شود که در عین قرار داشتن در دل سنت، علیه محدودیت‌های آن برخاستند. در این میان، خاطرات تاج‌السلطنه، نوشته‌های بی‌بی خانم استرآبادی، فعالیت‌های بی‌بی مریم بختیاری و تلاش‌های خدیجه افضل وزیری، همچون شواهد زنده‌ای از اراده و جسارت زن ایرانی آن دوره، جایگاه ویژه‌ای در روایت کتاب دارند.

تحلیل نویسنده نشان می‌دهد که دوره قاجار، با همه ساختارهای مردسالارانه‌اش، بستری متناقض برای زنان بود؛ از یک سو، فضای بسته و کنترل شدید، و از سوی دیگر، گشایش‌های تدریجی ناشی از ورود اندیشه‌های نو و ارتباطات فرامرزی. کتاب نشان می‌دهد که چگونه مدارس دخترانه، انجمن‌های مخفی زنان، نشریات و بیانیه‌های سیاسی، به تدریج مفاهیم آزادی و برابری را وارد گفتمان زنان کردند. روایت‌ها به شکلی ارائه شده که حتی تلاش‌های کوچک، به مثابه سنگ‌بنای حرکت‌های بزرگ‌تر آینده دیده می‌شود.

یکی از قوت‌های کتاب، تکیه بر منابع اصیل و روایت مستقیم زنان است؛ چیزی که تاریخ رسمی ایران غالباً از آن تهی بوده. نویسنده با استفاده از نامه‌ها، روزنامه‌ها، یادداشت‌های شخصی و گزارش‌های خارجیان مقیم ایران، تصویری مستند و زنده ترسیم می‌کند. با این حال، رویکرد کتاب صرفاً گزارش‌گرانه نیست، بلکه به نقد و تحلیل موقعیت نیز می‌پردازد؛ مثلاً بررسی می‌کند که چرا برخی حرکت‌ها در نطفه خفه شدند، یا چگونه بخشی از زنان اشراف‌زاده در عین آگاهی، در خدمت بازتولید همان ساختارهای تبعیض‌آمیز باقی ماندند.

از منظر تحلیلی، کتاب نشان می‌دهد که مبارزه زنان در عهد قاجار بیش از آنکه صرفاً نبردی برای آزادی فردی باشد، تلاش برای تغییر نظم اجتماعی و بازتعریف جایگاه زن بود. این زنان، چه در میدان سیاست و چه در عرصه فرهنگ و آموزش، مسیرهایی نو باز کردند که نسل‌های بعدی بتوانند ادامه دهند. اثر با نگاهی متوازن، هم از فداکاری‌ها و دستاوردها می‌گوید و هم از محدودیت‌ها و شکست‌ها، تا تصویری واقعی و نه رمانتیک از تاریخ ارائه دهد.

در نهایت، «زندگی و مبارزه زنان برای آزادی در عهد قاجار» تنها یک کتاب تاریخ نیست، بلکه آیینه‌ای است که نشان می‌دهد آزادی و برابری در ایران، حاصل دهه‌ها تلاش پنهان و آشکار بوده است. خواندن این اثر، نه تنها برای علاقه‌مندان تاریخ زنان، بلکه برای هر کسی که می‌خواهد بفهمد جنبش‌های اجتماعی امروز از چه ریشه‌هایی تغذیه کرده‌اند، ضروری و الهام‌بخش است. نویسنده با قلمی روان و تحلیلی، پلی میان گذشته و امروز می‌سازد و به ما یادآور می‌شود که صدای زنان، حتی در خفقان‌بارترین دوره‌ها، خاموش نشده است.