کتاب تاریخ سامانیان: عصر طلایی ایران بعد از اسلام اثر جواد هروی

کتاب تاریخ سامانیان: عصر طلایی ایران بعد از اسلام اثر جواد هروی

کتاب تاریخ سامانیان: عصر طلایی ایران بعد از اسلام نوشتهٔ جواد هروی، یکی از جامع‌ترین پژوهش‌ها دربارهٔ سامانیان است. این سلسلهٔ ایرانی‌تبار در قرن سوم و چهارم هجری قمری در ماوراءالنهر و خراسان بزرگ حکومتی نیرومند پدید آوردند و نقشی اساسی در احیای فرهنگ ایرانی و زبان فارسی پس از اسلام داشتند. جواد هروی، استاد تاریخ ایران دورهٔ اسلامی، با پژوهش گسترده بر منابع کهن و تحقیقات جدید، کوشیده تصویری دقیق و چندلایه از این دوران فراهم آورد.

کتاب در دو مجلد عرضه شده است. جلد نخست، با عنوان عصر طلایی ایران بعد از اسلام، به تاریخ سیاسی و نظامی سامانیان می‌پردازد. مؤلف در آغاز به منابع موجود دربارهٔ این سلسله، جایگاه آن‌ها در میان دودمان‌های ایرانی پس از اسلام و پرسش‌های اصلی پژوهش اشاره می‌کند. سپس داستان شکل‌گیری سامانیان را از یک خاندان محلی در نواحی بلخ و بخارا دنبال می‌کند. او توضیح می‌دهد که چگونه این خاندان توانست در سایهٔ ضعف خلافت عباسی و گسترش ناآرامی‌های محلی، به تدریج قدرت بگیرد و امارتی نیرومند بنا کند.

در ادامهٔ جلد اول، دوران اوج سامانیان با تکیه بر شخصیت امیر اسماعیل سامانی بررسی می‌شود. هروی او را به‌عنوان پادشاهی خردمند و سیاستمداری کاردان معرفی می‌کند که توانست مرزهای شرقی و غربی قلمرو را تثبیت کند و دولتی مقتدر بنا نهد. در این بخش از کتاب، ساختار دیوانی، سازمان ارتش، نظام مالیاتی و شیوه‌های ادارهٔ ایالات تشریح می‌شود. نویسنده نشان می‌دهد که دولت سامانیان با وجود وابستگی اسمی به عباسیان، در عمل مستقل عمل می‌کرد و توانست نظامی اداری نسبتاً کارآمد ایجاد کند.

اما کتاب صرفاً ستایش سامانیان نیست. هروی با دقت نشان می‌دهد که چگونه از نیمهٔ دوم قرن چهارم هجری ضعف دربار آغاز شد. رقابت‌های درونی، دخالت امرا و سرداران، فشارهای خارجی به‌ویژه از سوی قراخانیان و غزنویان، و مشکلات مالی به تدریج اقتدار دولت مرکزی را فرسوده کرد. در فصول پایانی جلد نخست، مؤلف روایت می‌کند که چگونه سامانیان در برابر فشارهای بیرونی و شورش‌های داخلی تاب نیاوردند و سرانجام حکومتشان در آغاز قرن پنجم هجری فروپاشید.

جلد دوم کتاب، با عنوان عصر رنسانس ایرانی ـ اسلامی، رویکردی متفاوت دارد. این جلد به جای تمرکز صرف بر سیاست و جنگ، جنبه‌های فرهنگی، علمی و اجتماعی عصر سامانی را کاویده است. جواد هروی این دوره را «رنسانس ایرانی ـ اسلامی» می‌نامد، زیرا معتقد است که در سایهٔ حمایت سامانیان از دانشمندان، شاعران و هنرمندان، فرهنگ ایرانی بار دیگر شکوفا شد.

در این جلد، بحث‌های مهمی مطرح می‌شوند: نقش سامانیان در ترویج زبان فارسی به‌عنوان زبان دیوان و ادب؛ جایگاه بخارا و سمرقند به‌عنوان مراکز فرهنگی و علمی؛ حمایت از دانشمندانی چون رودکی، ابوعلی سینا، ابوریحان بیرونی و بسیاری دیگر که یا در این دوره می‌زیستند یا از فضای علمی سامانی بهره بردند. هروی نشان می‌دهد که سامانیان زمینه‌ساز نهضتی فکری شدند که بعدها در قرن‌های بعدی در ایران و جهان اسلام ثمرات بسیاری داد.

همچنین در جلد دوم به سیاست خارجی سامانیان، مناسبات آن‌ها با قدرت‌های همسایه، روابط با عباسیان، آل بویه، غزنویان و قراخانیان پرداخته می‌شود. تحلیل نویسنده این است که سامانیان نه تنها در عرصهٔ داخلی بلکه در دیپلماسی منطقه‌ای نیز نقش مهمی داشتند و توانستند تعادل نسبی قدرت را برای مدتی حفظ کنند.

یکی از ارزش‌های مهم این کتاب، توجه آن به پیوند میان سیاست و فرهنگ است. هروی نشان می‌دهد که حمایت سیاسی سامانیان از علما و شعرا نه تنها ناشی از علاقهٔ شخصی امیران، بلکه بخشی از سیاست مشروعیت‌سازی آنان بود. در واقع سامانیان با تکیه بر زبان و فرهنگ ایرانی توانستند پایگاه اجتماعی خود را تقویت کنند و خود را وارثان سنت‌های ایران باستان معرفی نمایند.

اما کتاب بی‌نقص نیست. با وجود جامعیت، همچنان خلأهایی دارد. هروی بیشتر بر سیاست، فرهنگ عالی و نقش نخبگان تمرکز کرده است و کمتر به زندگی روزمرهٔ مردم عادی، ساختارهای اقتصادی خرد یا نقش زنان پرداخته است. همچنین برخی منابع مورد استفاده متعلق به تاریخ‌نگاری کلاسیک‌اند و پژوهش‌های بسیار جدیدتر در عرصهٔ بین‌المللی ممکن است در متن بازتاب نیافته باشند. به همین دلیل خوانندهٔ جدی باید این اثر را در کنار مقالات و پژوهش‌های تازه‌تر بخواند.

از نظر سبک نگارش، کتاب زبانی دانشگاهی و علمی دارد، اما در عین حال روایت آن چنان خشک و دشوار نیست که خوانندهٔ علاقه‌مند به تاریخ نتواند از آن استفاده کند. نظم فصل‌ها، پرداختن به جزئیات همراه با تحلیل، و آوردن مثال‌ها و منابع متعدد، متن را هم برای دانشجویان تاریخ و هم برای خوانندگان عمومی جدی مناسب کرده است.

نقطهٔ قوت دیگر کتاب توجه آن به جایگاه سامانیان در روند کلی تاریخ ایران بعد از اسلام است. هروی بارها تأکید می‌کند که اگرچه سامانیان نهایتاً در برابر قدرت‌های نوظهور شکست خوردند، اما میراث فرهنگی و علمی آنان در تاریخ ایران ماندگار شد. او نشان می‌دهد که چگونه در این دوران، زبان فارسی به زبان رسمی ادب و دیوان تبدیل شد، سنت‌های ایرانی زنده شدند، و فضایی به وجود آمد که در آن بزرگ‌ترین اندیشمندان ایرانی توانستند بدرخشند.

بنابراین این کتاب صرفاً تاریخ یک سلسله نیست، بلکه روایت دوره‌ای است که می‌توان آن را عصر شکوفایی ایران پس از اسلام دانست. همین نگاه سبب شده کتاب در محافل دانشگاهی ایران و حتی بیرون از کشور مورد توجه قرار گیرد.

به طور خلاصه، تاریخ سامانیان: عصر طلایی ایران بعد از اسلام اثری است جامع، مستند و ارزشمند که با وجود کاستی‌هایی در برخی حوزه‌ها، یکی از مهم‌ترین منابع فارسی برای شناخت این سلسله و دوران آن به شمار می‌رود. مطالعهٔ آن برای هر کسی که بخواهد به ریشه‌های فرهنگی و سیاسی ایران پس از اسلام آگاه شود، ضروری است.