کتاب شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزار سالۀ ایران اثر اسد رخساریان

کتاب شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزار سالۀ ایران اثر اسد رخساریان

کتاب «شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزار سالۀ ایران» نوشتهٔ اسد رخساریان یکی از آثار نادر پژوهشی است که با نگاهی مستقیم، بی‌پرده و در عین حال مستند به گوشه‌ای از ادبیات فارسی می‌پردازد که همواره زیر لایه‌ای از سکوت، سانسور و حاشیه قرار گرفته بود و کمتر پژوهشگری حاضر شده با رویکردی علمی و نظام‌مند به سراغ آن برود، موضوعی که در سنت ادبی و عرفانی ایران با عنوان «شاهدبازی» یا «نظربازی» شناخته می‌شود و از همان آغاز در شعر و نثر فارسی حضوری پررنگ داشته اما اغلب یا در پردهٔ استعاره پنهان مانده یا در سایهٔ تفسیرهای اخلاقی و عرفانی رنگ باخته است.

نویسنده در دیباچهٔ کتاب به‌صراحت می‌گوید که تاریخ و فرهنگ ایران کمتر با نگاهی تمام‌عیار و صادقانه بازخوانی شده و معمولاً بخشی از آن که با اخلاق رسمی یا گفتمان قدرت در تضاد بوده، پنهان یا سانسور شده است؛ رخساریان با همین مقدمه نشان می‌دهد که رویکرد او، رویکردی خردگرایانه و پژوهشی است و می‌خواهد با گردآوری شواهد عینی از متون کهن، خواننده را وادار به مواجههٔ بی‌واسطه با این واقعیت کند که در دل متون کلاسیک ما سخنانی دربارهٔ زیبایی نوجوانان، دل‌باختگی‌های ممنوعه و بازی‌های غیررسمی وجود دارد و این‌ها بخشی از تاریخ واقعی ادبیات ما هستند، نه زوائدی که بتوان حذفشان کرد.

ساختار کتاب به گونه‌ای طراحی شده که خواننده نه تنها با نمونه‌های متنی روبه‌رو شود بلکه ابزار کافی برای فهم آن نمونه‌ها را نیز در اختیار داشته باشد؛ نخستین بخش اصلی کتاب شامل گردآوری قطعات و ابیاتی از بیست‌وچهار شاعر و نویسندهٔ فارسی‌زبان در طول هزار سال است که از ناصرخسرو و سنایی و سعدی و حافظ گرفته تا نویسندگان متأخرتر مانند باستانی پاریزی را در بر می‌گیرد و این گسترهٔ تاریخی نشان می‌دهد که «شاهدبازی» محدود به یک دوره یا یک طبقه خاص نبوده بلکه حضوری مداوم و گاه پنهان در ادبیات فارسی داشته است، شواهدی که یا با صراحت به زیبایی نوجوانان و معشوقان پسر می‌پردازند یا از طریق نمادها و اشارات به همین معنا اشاره دارند.

رخساریان برای اینکه خواننده بتواند معنای دقیق این ابیات و قطعات را دریابد، بخشی با عنوان «شرح ابیات» فراهم کرده و در آن پانزده بیت شاخص را با توضیحات کوتاه اما روشنگر معرفی می‌کند، او واژگان دشوار، کنایه‌های جنسی، و زمینهٔ تاریخی هر بیت را شرح می‌دهد تا نشان دهد که این تعبیرها را نمی‌توان تنها به‌عنوان استعارهٔ عرفانی یا تعبیر اخلاقی خواند بلکه آن‌ها بخشی از زبان و فرهنگ زمانه بوده‌اند، همین روش باعث می‌شود که کتاب از حالت صرفاً مجموعه‌ای از نقل‌قول‌ها خارج شود و به منبعی تحلیلی برای پژوهشگران بدل گردد.

یکی از ارزشمندترین بخش‌های کتاب «واژه‌نامهٔ تخصصی» است که در حدود سیزده صفحه تنظیم شده و شامل واژگان مهجور و اصطلاحات خاصی است که در متون مورد بررسی به کار رفته‌اند، این واژه‌نامه کمک می‌کند که خوانندهٔ امروزی در مواجهه با اصطلاحاتی مثل «امرد»، «ملاعبه»، «نظربازی» یا حتی کنایه‌های ظریف زبان قدیم سردرگم نشود و بتواند معنای دقیق تاریخی هر واژه را بفهمد، وجود چنین بخشی نشان می‌دهد که نویسنده صرفاً به دنبال جنجال‌آفرینی نبوده بلکه دغدغهٔ جدیِ آموزش و پژوهش داشته است.

بخش دیگر کتاب که با عنوان «نوشتجات» آمده، تقریباً بیست‌ویک صفحه را شامل می‌شود و در واقع یادداشت‌ها و توضیحات تکمیلی نویسنده است که فراتر از شرح ابیات به تحلیل زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد، او در این قسمت با نگاهی تطبیقی‌تر مفاهیم کهن را با برداشت‌های امروزین می‌سنجد و تلاش می‌کند نشان دهد که چرا نباید «شاهدبازی» را بی‌درنگ برابر با مفاهیم مدرن همجنس‌گرایی قرار داد، زیرا هر کدام در بستر تاریخی و فرهنگی متفاوتی معنا می‌یابند.

کتاب با وجود این رویکرد علمی و انتقادی، به سبب موضوعش نتوانست در ایران به شکل رسمی منتشر شود و نشر آن تنها در اروپا و آمریکا ممکن شد، این محدودیت خود نشان‌دهندهٔ همان نکته‌ای است که رخساریان در دیباچه بر آن انگشت می‌گذارد: ما هنوز نتوانسته‌ایم به تاریخ خود با نگاهی آزاد و همه‌جانبه نگاه کنیم و همین سانسور و حذف سبب شده بخش‌هایی از فرهنگ‌مان ناشناخته یا بدفهمیده باقی بماند، انتشار کتاب در فضای بین‌المللی راه را برای گفت‌وگوهای تازه‌ای در میان فارسی‌زبانان گشود و اهمیت آن بیش از آنکه در محتوای جنجالی باشد در جسارتِ علمی و صراحت پژوهشی نهفته است.

از نظر مقایسه‌ای، این کتاب را می‌توان در کنار آثاری مانند پژوهش‌های سیروس شمیسا دربارهٔ شاهدبازی گذاشت، با این تفاوت که رخساریان نه تنها نمونه‌های بیشتری گردآوری کرده بلکه با افزودن ابزارهایی چون واژه‌نامه و شرح و نوشتجات، کتاب را به منبعی کارآمد برای دانشجویان و پژوهشگران بدل ساخته است، رویکرد او کمتر نظریه‌پردازانه و بیشتر توصیفی ـ تحلیلی است، اما همین ویژگی سبب می‌شود که کتاب نقطهٔ شروعی محکم برای تحقیقات بعدی باشد.

در بررسی انتقادی می‌توان گفت نقطهٔ قوت کتاب در گردآوریِ منظم و مستند شواهد و فراهم کردن ابزارهای فهم است، همچنین جسارت در پرداختن به موضوعی که سال‌ها در سایه مانده، از ارزش‌های بارز آن است؛ اما از سوی دیگر می‌توان به این نکته نیز اشاره کرد که کتاب کمتر به چارچوب‌های نظری مدرن در مطالعات جنسیت و تاریخ بدن پرداخته و بیشتر بر گردآوری و توضیح تکیه دارد، بنابراین خوانندگانی که به دنبال نظریه‌پردازی جدید باشند ممکن است نیاز به منابع تکمیلی پیدا کنند.

با این همه، شواهدی بر شاهدبازی و بازی‌های دیگر در ادبیات هزار سالهٔ ایران را باید اثری دانست که دریچه‌ای تازه به روی تاریخ ادبیات فارسی می‌گشاید و نشان می‌دهد که در کنار آنچه در کتاب‌های درسی و روایت‌های رسمی آمده، بخشی از تجربه‌های انسانی، عاطفی و حتی جنسی در ادبیات ما وجود داشته که اگرچه امروز «تابو» به شمار می‌آید، اما بخشی جدایی‌ناپذیر از میراث ادبی و فرهنگی ماست و شناخت آن می‌تواند به درکی صادقانه‌تر و کامل‌تر از گذشته‌مان منجر شود.