کتاب فرهنگ تاریخی سنجش ها و ارزش ها اثر ابوالحسن دیانت

کتاب فرهنگ تاریخی سنجش ها و ارزش ها اثر ابوالحسن دیانت

«فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها» اثری دایرةالمعارفی در حوزه تاریخ فرهنگی و اقتصادی ایران است که با دقتی مثال‌زدنی به گردآوری و توضیح نظام‌های سنجش، اندازه‌گیری، واحدهای وزنی، طولی، حجمی، زمانی و همچنین نقود و مسکوکات پرداخته و عملاً تصویری جامع از جهان قدیم ایرانیان در عرصه محاسبه و ارزش‌گذاری ارائه می‌دهد.

این کتاب در دو جلد تنظیم شده و جلد نخست به «اوزان و مقیاس‌ها» اختصاص دارد که در آن صدها مدخل مربوط به واحدهای وزن، طول، مساحت، حجم، زمان و تقویم مورد بحث قرار گرفته و با ریشه‌شناسی، تطبیق تاریخی و مقایسه با واحدهای دیگر، سیر تحول آن‌ها از ایران باستان تا دوران معاصر روشن شده است.

جلد دوم کتاب بر «نقود و مسکوکات» متمرکز است و از سکه‌های کهن ایرانی گرفته تا مسکوکات دوران اسلامی و حتی اوراق بهادار، همه با رویکردی مستند معرفی شده‌اند و در هر مدخل، ارزش، معادل وزنی یا فلزی، و موقعیت تاریخی آن مورد بررسی قرار گرفته است؛ این کار موجب می‌شود تاریخ اقتصادی ایران نه صرفاً بر مبنای روایت‌های کلی بلکه بر اساس داده‌های عددی و عینی مطالعه شود.

ویژگی شاخص این اثر آن است که نه به‌عنوان یک متن صرفاً لغوی یا تاریخی، بلکه همچون یک ابزار پژوهشی تخصصی تدوین شده و ساختار آن الفبایی است تا پژوهشگر بتواند به‌سرعت مدخل مورد نظر خود را بیابد و در عین حال پیوند آن را با سایر مفاهیم هم‌خانواده دریابد.

ارزش کتاب بیش از هر چیز در آن است که خلأیی جدی را پر می‌کند: در منابع تاریخی و ادبی ایران مکرراً به واحدهایی مانند مثقال، دینار، من، خروار، گز، ذرع، قیرات و غیره اشاره می‌شود و بدون داشتن مرجعی جامع در این زمینه، فهم دقیق آن‌ها ممکن نیست؛ این فرهنگ دقیقاً با چنین هدفی تدوین شده تا محقق هنگام مواجهه با این اصطلاحات، بتواند وزن و ارزش واقعی آن‌ها را بازسازی کند.

بررسی‌های دقیق نشان می‌دهد که مؤلف صرفاً به گردآوری بسنده نکرده بلکه کوشیده است معادل‌های تقریبی این واحدها را در نظام متریک امروز محاسبه و ارائه کند، به همین دلیل اثر نه تنها در سطح تاریخی بلکه برای تحقیقات میان‌رشته‌ای در اقتصاد، باستان‌شناسی، فقه و حتی زبان‌شناسی کاربرد دارد.

جلد نخست با پرداختن به زمان و تقویم اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند، زیرا درک نظام‌های زمانی قدیم از جمله گاه‌شماری‌های هخامنشی، ساسانی و هجری برای فهم اسناد تاریخی و متون کهن بسیار ضروری است و این کتاب با توضیح واژه‌ها و اصطلاحات مرتبط با سنجش زمان، پلی میان تاریخ تقویم و تاریخ اجتماعی می‌سازد.

جلد دوم نیز افزون بر معرفی سکه‌ها و نقود، به بررسی بسترهای اجتماعی و اقتصادی پیدایش و رواج آن‌ها می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه تغییرات سیاسی یا اقتصادی باعث تحول در ارزش پولی یا شکل مسکوکات شده و این امر چه بازتابی در تجارت و دادوستد داشته است.

اهمیت تحلیلی کتاب در آن است که نظام‌های سنجش و ارزش‌گذاری را نه به‌عنوان عناصر فرعی بلکه به‌عنوان عناصر محوری زندگی اجتماعی و اقتصادی انسان‌ها معرفی می‌کند و نشان می‌دهد که فهم تاریخ بدون درک چگونگی اندازه‌گیری و ارزش‌گذاری عملاً ناقص است.

یکی دیگر از نکات ارزشمند کتاب آن است که مؤلف در مدخل‌ها اغلب به مقایسه تطبیقی پرداخته و معادل‌های واحدهای ایرانی را در سایر تمدن‌ها یا در دوره‌های مختلف نشان داده است، بدین ترتیب خواننده متوجه می‌شود که مثلاً یک «من تبریزی» با یک «من شاهی» چه تفاوتی داشته یا چگونه «دینار» در طول تاریخ تغییر وزن و ارزش پیدا کرده است.

این کتاب برای پژوهشگرانی که در حوزه تاریخ علم و فناوری مطالعه می‌کنند نیز سودمند است، زیرا نظام‌های سنجش در واقع بخشی از تاریخ ریاضیات و مهندسی به‌شمار می‌روند و فهم دقیق آن‌ها می‌تواند به بازسازی دانش فنی گذشتگان کمک کند.

در سطح مطالعات ادبی نیز این اثر راهگشاست، زیرا بسیاری از متون نظم و نثر کلاسیک فارسی سرشار از اشاراتی به اوزان، مقادیر و ارزش‌ها هستند و درک آن اشارات بدون رجوع به چنین فرهنگی امکان‌پذیر نیست.

از حیث روش‌شناسی، کتاب ترکیبی از کار آرشیوی، فهرست‌نگاری و تحلیل انتقادی است و مؤلف در هر مدخل علاوه بر ذکر منابع تاریخی و لغوی، داوری و جمع‌بندی خود را نیز ارائه کرده تا پژوهشگر تنها با فهرستی خشک از تعاریف مواجه نباشد بلکه با تبیینی تحلیلی روبه‌رو شود.

یکی از نقاط قوت مهم کتاب این است که هم به اصطلاحات عمومی و متداول پرداخته و هم اصطلاحات نادر و محلی را وارد کرده، به همین دلیل گستره جغرافیایی آن نه تنها ایران مرکزی بلکه نواحی پیرامونی و مناطق مختلف فرهنگی ایران‌زمین را شامل می‌شود.

زبان کتاب هرچند علمی و پژوهشی است اما به‌گونه‌ای نوشته شده که خواننده با حوصله می‌تواند مدخل‌ها را پیوسته دنبال کند و پیوند آن‌ها را با یکدیگر دریابد، بنابراین برخلاف بسیاری از فرهنگ‌های تخصصی خشک، این اثر خواندنی و جذاب نیز هست.

از نظر ارزش مرجعیت، «فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها» اثری است که در هر کتابخانه پژوهشی مربوط به تاریخ ایران باید حضور داشته باشد و جایگاهی هم‌سنگ با منابعی چون لغت‌نامه دهخدا یا فرهنگ معین برای حوزه خاص خود یافته است.

این کتاب در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران تقدیر شده که نشان از اهمیت و ارزش ملی آن دارد و گواهی است بر اینکه جامعه علمی کشور آن را مرجعی کم‌نظیر می‌شناسد.

در کنار همه مزایا، حجم و گستردگی اثر می‌تواند برای خواننده غیرمتخصص سنگین باشد و استفاده از آن مستلزم دقت و زمینه ذهنی در تاریخ و واحدهای قدیم است، با این حال همین ویژگی نشان می‌دهد که کتاب اساساً برای جامعه علمی و پژوهشی نوشته شده نه برای مخاطب عام.

نهایتاً، «فرهنگ تاریخی سنجش‌ها و ارزش‌ها» نه فقط یک فرهنگ واژگانی بلکه آیینه‌ای از تاریخ اقتصادی و فرهنگی ایران است که نشان می‌دهد چگونه ایرانیان در طول قرون با ابزارهای سنجش و ارزش‌گذاری زندگی خود را سامان می‌دادند و چگونه این نظام‌ها در اثر تغییرات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دگرگون می‌شدند.