خسرو و شیرین بی تردید جذابترین اثر نظامی از لحاظ پرداخت داستانی، توصیف احوال و مناظر و همچنین سنخ پروری است. داستانی تقریبا طولانی، واقع در پهنه ای فراخ، طبیعتی دل انگیز (به خلاف لیلی و مجنون)، صحنه هایی سرشار از تجمل و جمال و تنوع و شکوه، قهرمانی متعدد و از نظر سنخی متفاوت، دو شخص اصلی که هر دو به لحاظ سرشت انسانی دارای اغراض و انگیزه های طبیعی اند ولی هر دو در مقامی قرار دارند که هم محدودیتهای ناشی از مسئولیت و هم امکانات منبعث از اقتدار سلطنت دارند،
توصیف دل انگیز پرماجرا و حالات پر زیر و بم عشق از مرحله ی مشاهده تصویر و سودای مبتنی بر خیال تا نخستین دیدار و انس یافتن، کوششهای مرد جوانسال هوسباز در تصاحب و کامجویی و اعراضهای دختر عفیف و سرکش و زیرکسار، قهرها و آشتیها، تسلیمها و اعتراضها، کشاکش غریب میان التهاب و صبوری و بیخویشی و خویشتنداری، تاثیرات مثبت و انگیزشی شیرین بر روی خسرو تا حد ساختن مردی مصمم و سیادتجوی از جوانی متلون و بی بند و بار و فارغ از ملک و مصالح آن، وجود رقیبانی در عشق برای خسرو (فرهاد) و شیرین (مریم و شکر اسپهانی) و تجسم و توصیف تفاوتها و فراهم آوردن امکانات سنجش سنخها، آب و تاب های وصال، تداوم عشق شورانگیز پس از وصل تا سرحد جانفشانی و ایثار، وجود فرزندی پرخاشجوی و پدرکش... همه و همه دست به هم داده تا متنوع ترین و پر افت و خیز ترین منظومه ی نظامی پدید آید.
خسرو و شیرین (با توجه به اینکه دومین اثر نظامی پس از مخزن و نخستین منظومه ی عاشقانه اوست) به تنهایی جلوه هایی متعدد از ابتکارات وی را نسبت به منظومه های عاشقانه قبل از آن در بر دارد، از قبیل بیانی فوق العاده استعاری و ظریف و توصیفاتی سخت دقیق (از لحاظ شاعرانه و صور خیال) که مثلا ویس و رامین به هیچ روی شایان سنجش با آن نیست، هرچند تاثیرگیریهای نظامی از آن سخت گسترده بلکه نامحدود باشد، همچنین توصیفات مینیاتوری برجسته سازی برخی از اجزای صحنه، سرودن سوگندنامه که بعدها هم در اقبالنامه (خطاب اسکندر در دم مرگ به مادر) دیده می شود و سرمشق شاعران بعدی، که سوگندنامه را با ساقینامه (ابتکار دیگر شاعر در شرفنامه) آمیخته اند، گردیده است و جز اینها، که توضیح و تحلیل و بررسی تطبیقی آنها با منظومه های غنایی مشابه نیاز به بحث هایی مفصل دارد.
باری، بیان شگفت انگیز شاعر در توصیف حالات عاشق و معشوق و زیر و بم ها و ظرایف عشق، ناز و نیازها، جزئیات وصال و سرانجام مرگ آنها در اوجی است که هرگز پیش و پس از نظامی همتایی نیافته است، خاصه که وزن شوق انگیز هزج مسدس مقصور یا محذوف (که بی گمان بهترین آهنگ ممکن در بیان عواطف عاشقانه، بویژه سوگ و اندوه، است) و تاثیر مالوف آن در دوبیتی های پرسوز و شور به مدد آن می آید.
بخشی از پیشگفتار منظومه خسرو و شیرین اثر نظامی گنجه ای با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی