سیاست نامه یا سیرالملوک، اثر منثور خواجه نظام الملک پسر خواجه ابوالحسن علی ابن اسحاق است که در یکی از قرای طوس در سال 408 تولد یافته است. سیاست نامه در واقع مرام نامه ای در باب مملکت داری می باشد. استاد بزرگوار، زنده یاد عباس اقبال در مقدمه ای بر سیاست نامه چنین نگاشته است :

 

سیاست نامه

 

 

مولف اصلی این کتاب که آن را سیاست نامه و سیرالملوک و پنجاه فصل خواجه نظام الملک خوانده اند، خواجه ی بزرگ قوام الدین ابوعلی حسن بن علی بن اسحق است که نظام الملک لقب داشته و از یکشنبه 13 ذی الحجه 455 تا دهم رمضان 485 یعنی تا تاریخ قتل خود پیوسته در دستگاه الب ارسلان سلجوقی و پسرش سلطان ملکشاه به وزارت باقی بوده است. کتاب سیاست نامه یا سیرالملوک که نسخه اصلی آن نگاشته ی قلم آن وزیر شهیر است، کتابی است در سلاست انشاء و جزالت عبارت و روشنی مطلب و تنوع موضوع در میان کتب فارسی کم نظیر و در آن همچنانکه در خاتمه ی فصل اخیر آمده : هم پند است و هم حکمت و هم مثل و تفسیر قرآن و اخبار پیغمبر و قصص انبیاء و سیر و حکایات پادشاهان عادل؛ از گذشتگان خبر است و از ماندگان سمر است و با این همه درازی مختصر است و شایسته ی پادشاه دادگر است.

به قول مشهور، ملکشاه در اواخر سلطنت خویش از چند تن از وزراء خواست که در باب بهترین شیوه ی ملکرانی و تدبیر امور دینی و دنیائی کتابی تالیف کنند تا آن را دستور خود سازد، همه نوشتند و شاه از آن میان نوشته ی خواجه نظام الملک را پسندید و او را به اتمام و انتشار آن مامور ساخت.

نسخه ی حاضر بی شک نسخه ایست که پس از قتل خواجه مرتب شده و ظاهرا این کار در عهد دوم جانشین سلطان ملکشاه یعنی در زمان سلطان غیاث الدین ابوشجاع محمد بن ملکشاه (492 - 511) انجام یافته چه در فصل القاب صریحا از سلطان محمد و لقب او غیاث الدین سخن به میان می آید و کاتب نسخه او را به دعای : خلد الله ملکه یاد می کند.

خواجه نظام الملک در مدت بیست و نه سال و هفت ماه و کسری وزارت در زیر دست الب ارسلان و ملکشاه در اداره ی امور و فتح بلاد و سرکوبی مخالفین این دو پادشاه چنان کفایت و حسن تدبیر بخرج داد که دولتی وسیع از حلب گرفته تا کاشغر را تحت امر ایشان آورد و نشان آن دو سلطان را در شرق و غرب عالم معلوم آن زمان جاری و ساری کرد تا آنجا که باید قسمت عمده ی شهرت و پیشرفتی را که در کارها نصیب الب ارسلان و ملکشاه شده از برکت خردمندی و کاردانی خواجه دانست و اینکه امیر الشعرا معزی در مدح او گفته:

تو ان خجسته وزیری که از کفایت تو

کشید دولت سلجوق سر به علیین

تو آن ستوده مشیری که در فتوح و ظفر

شده است کلک تو با تیغ شهریار قرین

کتاب سیاست نامه را اول بار یکی از خاور شناسان فرانسوی در سال 1981 میلادی (1309 هجری) در پاریس به طبع رسانده و پس از آن در سال 1330 هجری در بمبئی چاپی سنگی از آن به عمل آمده و دفعه ی اخیر در 1310 شمسی در تهران چاپی جدید از آن شده است.

بخشی از مقدمه مصحح بزرگوار عباس اقبال بر کتاب سیاست نامه به سال 1320