"وضع ملت و دولت و دربار در دوره ی شاهنشاهی ساسانیان" عنوان کامل کتابی است نوشته ایرانشناس دانمارکی، آرتور کریستین سن که توسط زنده یاد مجتبی مینوی ترجمه شده است. این اثر پژوهشی در باب نظام اجتماعی و آیین و آداب مردم ایران در زمان شاهنشاهی ساسانیان می باشد. شناخت دوران ساسانی، از آنجا که آخرین دوران دنیای باستان است و همچنین مرحله ای برای گذار از دنیای باستان به ایران پس از ورود اسلام می باشد، اهمیت بسزایی دارد. نویسنده در این کتاب به وضعیت آیین زرتشتی پیش از جلوس ساسانیان و وضعیت دین در دوران ساسانی و نوع حضور آن در بدنه دولت پرداخته است. باب دوم کتاب در مورد وضعیت خانواده و اجتماع در دوران ساسانی می باشد. گفتارهایی در باب وضعیت زن در خانواده و اجتماع ، چند همسری و همسرگزینی در جامعه، از جمله موضوعاتی است که نویسنده بدانها پرداخته است.

 

index

 

 

باب سوم درمورد اداره مملکت یا به پارسی "دیوان" در دوران ساسانی می باشد. مالیات و طریقه جمع آوری آن و وظیفه رئیس مالیه یا استریوشانسالار یعنی صاحب دیوان خراج، از بحث های این باب است. وضعیت جنگاوران و ساختار طبقه آنها و فنون و نوع آرایش سپاه و لشگر ایران در دوران ساسانی، از دیگر موضوعات این کتاب می باشد. وضعیت شاه و دربار و آیین و رسوم رایج میان بلندپایگان حکومتی از موضوعات دیگری است که نویسنده بدانها پرداخته است.

وضعیت فرهنگ و هنر در دربار و جامعه ساسانی نیز از بخشی های کتاب می باشد. در این بخش میخوانیم :  از بسا مطالبی که تا کنون گفته ایم معلوم شده است که نوا و موسیقی تا چه اندازه در درباره ساسانی مطلوب و محبوب بود. این چیزیست که روایات مولفین اسلامی نیز فرا میگیریم. چنانکه ابن خلدون روایت می کند که شاهان ایران علاقه و اعتنای فراوانی به خوانندگان داشتند، ایشانرا به دربار خویش می خواندند و دستوری میدادند که در مجالس ایشان خوانندگی کنند. معدودی از اصطلاحات موسیقی از عهد ساسانی بازمانده است که شاید شکل بعضی از آنها فاسد و تحریف شده باشد ولی معنی حقیقی آنها یکسره فراموش نشده است. یک رشته نامهای نواها میدانیم از قبیل تخت اردشیر ، نوروز بزرگ ، سرو سهی ، روشنچراغ و غیره. سی دستان نام می برند که ایجاد و تصنیف آنها را در داستانها به باربد سازنده ی مشهور دربار خسرو دوم نسبت میدهند. مسعودی آلات موسیقی ایرانیان را در مروج الذهب از قول ابن خردادبه چنین نام می برد: نای ، تمبور ، سورنای ، چنگ؛ و برین می افزاید که خوانندگی ایرانیان با عود و چنگ بود و این دو از ایشان بود، همچنانکه نغمه ها و اوزان موسیقی و مقطعها و هفت راه موسیقی موسوم به راههای خسروانی را ایشان به وجود آوردند و این هفت راه است که حالات و طبایع روح را بیان می کند.

عنوان باب ششم این کتاب چنین است : صفات مشخصه ی ایران باستان از حیث معنویات و آداب.
در میانه این گفتار، چنین می خوانیم :
خلاصه اینکه بزرگان ایران همواره مشغول بودند، و ساعات عمر خود را در میان سلحشوری (گاه در میدان جنگ و گاه میدان شکار) و تن آسانی، تقریبا به تساوی تقسیم کرده بودند. دین زرتشتی، هیچگونه حدی بر آرزوهای ایشان نمیگذاشت و منعی نمیکرد. اما زندگی پر از کار و کوشش در هوای آزاد، اثر عشرتهای کاهنده ی قوت را تا حدی از میان میبرد. خویهای بد و معایب اخلاقی بسیار داشتند لکن از طرف دیگر یک خصلت بزرگ داشتند و که غالب ملل قدیم، خاصه رومیان از آن محروم بودند: بسیار با آزرم و جوانمرد و پهلوان منش بودند.  این صفت از اوایل ازمنه ی تاریخی در ایران مشاهده می شود. کوروش در میان شاهان نمونه ی کاملی از پهلوان منشی است، و چه بسیار اتفاق افتاده است که یونانیان خونی و کشتنی، و شاهان و شهریاران اسیر، از آزرم و جوانمردی ایرانیان سود برده اند. تاریخ ساسانیان را که از مد نظر بگذرانیم امثله ی بسیاری بر این مطلب خواهیم یافت.

در عهدی که تمدن ساسانی به اوج ترقی خود رسیده بود، یعنی در عصر خسرو اول و خسرو دوم عادات و سلوک نجبا نقش یک نوع ظرافت و مردانگی داشت که قرن هجدهم میلادی اروپا را بخاطر می آورد. مهران گشنسپ که بدین مسیح گرویده است، همینکه به دیدار خواهرش که زن یکی از بزرگانست میرود، با تواضع نزدیک می شود و به فاصله ی چندگام ایستاده سر را به سوی زمین خم می کند. زن با احترام از جای برمیخیزد و دست را چنانکه عادت زنان بزرگان در میان بت پرستان اقتضا می کند، بجانب او دراز کرده ابتدا بگفتار می نماید.

همچنین غالبا می بینیم که مصنفین عرب از روی ایمان و عقیده ازین شاهنشاهی بزرگ ساسانی که پیشوا و مقتدای فن و سیاست در مشرق زمین بود، و از ملت و مردمی که آن شهنشاهی را به وجود آورده بودند، تمجید و تحسین کرده اند. ابوالفدا می گوید: شاهان ایران، در نزد جهانیان، بزرگترین شاهان گیتی شمرده می شوند: ایشان را خرد بسیار و فکر و هوش بلند بود، و در آیین شاهی هیچیک از شاهان جهان به پای ایشان نمیرسید.

در پایان ، اشاره ای کوتاه شده است به نامه ی تنسر و اطلاعاتی که میشود از آن در باب نظام حکومتی و جامعه دوران ساسانی دریافت کرد.

درباره نویسنده :

آرتور کریستین سن متولد 1875 در کپنهاگ دانمارک که به عنوان خاورشناس، پژوهشگر تاریخ و ایرانشناس شناخته می شود. از اوان نوجوانی علاقمند به زبان شناسی و پژوهش در باب فرهنگ مردم مشرق زمین بود. در دانشگاه کپنهاک به تحصیل پرداخت و رساله ی دکترایش تحقیقی در باب حکیم خیام بود. در دوران دانشگاه به یادگیری زبان های فارسی، عربی ، سانسکریت ، ترکی و همچنین پهلوی پرداخت. کتاب ها و پژوهش های ارزشمندی در موضوع ایرانشناسی از او به یادگار مانده است که از میان آنها میتوان به کتابهای : کیانیان و ایران در زمان ساسانیان اشاره کرد. کریستین سن سفرهایی نیز به ایران داشته است.