دستور الاعقاب

کتاب دستور الاعقاب نوشته میرزا مهدی نواب طهرانی - سید علی آل داود

رساله ای انتقادی و سیاسی از اوایل عصر قاجار دستورالاعقاب رساله‏اى است، به زبان فارسى كه در آن نويسنده، ضمن انتقاد از حاج ميرزا آغاسى صدر اعظم محمدشاه از اوضاع نابسامان ايران دراين دوره تاريخى سخن به ميان آورده است. اين رساله در سال 1260ق1844/م. به رشته تحرير درآمده است. كتاب؛ مشتمل بر مقدمه‏اى به قلم مصحح و محقق آقاى سيد على آل داود و دو بخش است: بخش نخست متن دستورالاعقاب و بخش دوم ذيل رساله دستور الاعقاب. دستور الاعقاب را شايد بتوان نخستين اثر سياسى و انتقادى مستقل دانست كه در عهد قاجاريه تاليف شده و متضمن مطاعن و مثالب حاج ميرزا آقاسى است. و البته مؤلف در آن خيلى هم بى‏طرف نيست و دشمنى او با حاجى مسلم است. او گذشته از لقب هادم الانجاب كه به وى داده و مكرر آن را به كار برده و نيز مطالبى كه بر طعن و لعن حاجى نوشته، در پاره‏اى گزارش‏ها و حكايات راه افراط پوئيده است. او از ميان نويسندگان عهد قاجار تنها كسى است كه همه اقدامات حاج ميرزا آقاسى را تخطئه كرده است و به نكوهش او در همه زمينه‏ها پرداخته است. غير از درگيرى‏هاى شخصى علت اصلى نارضايتى مؤلف اين اثر و ساير روشنفكران آن روزگار از حاجى اين بود كه وى چون بر مسند صدارت قرار گرفت، همه كارگزاران دولتى را كه ايرانى بودند، از كار بر كنار كرد و مقامات ديوانى را به مهاجرين ايروانى كه هم وطنان او بودند، واگذار كرد. نگارنده دستورالاعقاب هم در سراسر كتاب بارها به اين موضوع اشاره كرده است. دستور الاعقاب در حقيقت نه تاريخ است و نه تذكره احوال شخصى، بلكه رساله‏اى سياسى است. براى اولين بار بود كه مؤلفى در زبان فارسى رساله‏اى با اين اسلوب پرداخت. بعد از او ميرزا محمدخان مجدالملك رساله مجديه را در سال 1287ق1870/م نوشت؛ اما محتملا او در نگارش رساله خود گوشه چشمى به دستور الاعقاب داشته است. دستور الاعقاب براى بررسى و تحقيق در تاريخ دوره قاجار اثرى قابل توجه و شايسته بررسى دقيق است. اسلوب نگار ش آن البته اديبانه، سنگين، متكلف و مصنوع و همراه با آيات قرآنى احاديث، جملات، عبارات، امثال و اشعار فراوان عربى است و در هر صفحه بارها به اين گونه مطالب استشهاد جسته است. غير از اين‏ها در مواردى كه مؤلف راجع به مسائل مختلف سياسى و اقتصادى آن دوره سخن مى‏راند، شيوه نگارش او سهل، روان، آسان و دلپذير و بى تكلف است، به گونه‏اى كه اگر استشهادات آن را حذف نمائيم، متنى بسيار خواندنى و مقبول به دست مى‏آيد و خواندن آن براى عموم آسان خواهد بود. اصل اين رساله به تصريح مؤلف در سال 1260ق1844/م تاليف شد. اما ذيل آن سه سال بعد در اول پادشاهى ناصرالدين شاه و هم به نام او نگارش يافت. دراين كتاب سرگذشت و نام برخى از رجال دولتى چون ميرزا نبى‏خان قزوينى معيرالممالك حسين‏خان مراغه‏اى و بهاءالدين بيك دنبلى پسر عبدالرزاق بيك حاجى خان گنجه‏اى و سعدالدوله و حاج محمدحسين خان اصفهانى آمده است. نيز از حاجى ابوالقاسم رشتى، بازرگان يزد و حاج ابراهيم‏خان كلانتر پسر حاج هاشم شيرازى سخن رانده شده و از سر سپردگى اكثر اين افراد به بيگانگان با سختى انقاد كرده و با روشى خاص و لحنى تند اعمال اين اشخاص را كه ايران مداران آن روزگار بودند، براى اعقاب و آيندگان بيان نموده است .