کتاب ذکاءالملک فروغی و شهریور ۱۳۲۰ اثر باقر عاقلی
رویداد شهریور ۱۳۲۰ و اشغال شدن ایران توسط نیروهای متفقین یکی از مهمترین حادثه های تاریخ معاصر ایران است. جنگ جهانی دوم نیز همانند جنگ اول ، از وقایع مصیبت بار تاریخ ، برای جامعه ایران بوده است محمدعلی فروغی ( ذکاء الملک ) اولین و آخرین نخست وزیر رضا شاه بود . فروغی از میان کسانی که به اشاره سفارت انگلیس و یا بنا به اقتضای روحیه خود در طرفداری از قدرت ، برای رساندن "رضاخان" به جایی که "رضا شاه" شود ، زحمت ها کشیده بودند ، بیشتر از بقیه شایسته زمامداری بود . بنابراین در ۲۸ آذر ۱۳۰۴ اولین دولت را در رژیم پهلوی تشکیل داد که تا ۱۵ خرداد ۱۳۰۵ دوام آورد . با پایان مراسم تاجگذاری رضا شاه ، مأموریت فروغی به اتمام رسید و تیمورتاش از او خواست تا استعفا دهد . شهریور ۱۳۲۰ فروغی بار دیگر برای انجام مأموریتی مهم به عرصه سیاست کشور ، بازگشت . پس از اشغال ایران توسط متفقین ، یکی از موضوعات مهم برای دولت انگلیس و شوروی مسأله جانشینی برای رضا شاه بود . انگلیسی ها به خاطر قدر ناشناسی رضا شاه از به قدرت رسیدن وی و گرایش او به آلمان سخت عصبانی بودند. شوروی نیز به خاطر آینده ایران ، معتقد بود که باید به جای رژیم سلطنتی یک رژیم جمهوری روی کار بیاید . در مدت کوتاه پس از اشغال بحث های جدی در سفارت خانه های متفقین وجود داشته است تا جایی که موضوع بازگشت قاجار نیز در دستور کار قرار گرفت . اعضای کابینه انگلستان بازگشت یکی از افراد سلسله سابق قاجار به تخت سلطنت را مورد بررسی قرار دادند ، ولی معلوم شد که شخص مورد نظر یک کلمه هم فارسی بلد نیست ... محمدعلی فروغی ، نقش خود را درباره جلوگیری از خطر تغییر رژیم ایران در شهریور ۱۳۲۰ به خوبی ایفا کرد. روز ۲۴ شهریور که خبر رسید ارتش سرخ در کرج است و می خواهد به تهران وارد شود، رضا شاه بسیار ناراحت شد و از فروغی کسب تکلیف کرد. نخست وزیر با ملایمت خاص خود گفت: آنها فقط با خود اعلیحضرت کار دارند. رضا شاه گفت می دانم دشمن من هستند. آنها می خواهند همان طوری که نوکرهایشان را که در ایران می خواستند افکار کمونیستی رواج بدهند، محاکمه کردیم، مرا هم محاکمه کنند، خیر من حاضرم از سلطنت استعفا دهم و از ایران به گوشه امنی بروم. فروغی از این مسأله استقبال کرد و متن استعفای و متن استعفای رضاخان رابه قلم خود می نویسد: «نظر به این که من همه قوای خود را در این چند ساله مصروف امور کشور کرده و ناتوان شده ام، حس می کنم که اینک وقت آن رسیده است که یک قوه و بنیه جوان تری به کارهای کشور که مراقبت دائم لازم دارد، بپردازد و اسباب سعادت و رفاه ملت را فراهم آورد، بنابراین ، امور سلطنت را به ولیعهد و جانشین خود تفویض کردم و از کار کناره نمودم. از امروز که روز ۲۵ شهریور ۱۳۲۰ است، عموم ملت از کشوری و لشکری، ولیعهد و جانشین قانونی مرا باید به سلطنت بشناسد و آن چه از پیروی مصالح کشور نسبت به من می کردند، نسبت به ایشان منظور دارند. کاخ مرمر ـ تهران ـ به تاریخ ۲۵ شهریور ۱۳۲۰»