کتاب خورشیدی که در تاریکی تبعید درخشید نوشته سیدعلی آذری
جلد سلفون یکی از نمایش نویسان تئاتر ایران که خاکستر فراموشی و دست بیرحم گذر زمان،نام وی را کمرنگ و محو ساخته،میرزا سید علی خان آذری است که متأسفانه جز ذکر نامی از وی،از طرف محققین تئاتر و آثار نمایشی ایران اشارهء دیگری دربارهء وی نشده است. سید علی آذری یکی از معدود شخصیتهای تاریخ تئاتر ایران است که در عرصهء تئاتر،نمایشنامه نویسی و طرفداری و حمایت از حضور اقشار مختلف در صحنههای تئاتر زحمات فراوانی را متحمل شده و حتی برای تحقق این هدف،طعم تلخ تبعید و زدان در کلات نادری خراسان را نیز چشیده است.وی در عرصهء تئاتر ایران با بزرگانی همچون میرسیف الدین کرمانشانی و کمال الوزاره محمودی ارتباطی نزدیک داشته و در زمرهء نمایشهای تاریخی،حماسی،اخلاقی و نمایشنامههای موزیکال(اپرا و اپرت)آثاری چند از خود به یادگار گذاشته است.روزی که او کار تئاتر و نمایشنامه نویسی را آغاز کرد،تئاتر در جامعهء ایران جایگاه اصلی خود را پیدا نکرده بود و مسألهای غیرقابل قبول برای عامهء مردم به شمار میرفت. ...تا مدتها پس از توقیف اجرای این نمایش، آذری مورد هجوم و حملات ناگهانی و شبانهء اوباش و مخالفانش،هتاکی و فحاشی بسیار قرار داشت.مدتی بعد برای استنطاق به نظمیهء مشهد فراخوانده شد و مدت 48 روز در زندان مشهد،توقیف و بازداشت شد،پس از گذشت مدتی،انتشار مقالهء مذکور که در واقع نقدی تند و شدید به عملکرد رئیس نظمیهء مشهد،محمد رفیق خان نوایی،بود، حکم و فتوای نفی بلد و تبعید وی به دلیل تجدد خواهی به کلات نادری،که در آن زمان زندان و محبس برخی متهمان و مجرمان بود،صادر گردید. 3 ماه و 2 هفته تبعید به کلات نادری از تلخترین وقایع زندگی آذری محسوب میشد،وی شرح حوادث این واقعهء شوم را با حمایتها و تشویقهای مرحوم سید محمد علی جامالزاده در کتاب خورشیدی که در تاریکی تبعید درخشید،که نگارش آن حدود 20 ماه طول کشید، به رشتهء تحریر درآورد.و این کتاب را به تاریخ 1346/5/9 با مجوز رسمی شمارهء 20/1498 اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر،ثبت و در سال 1350 خورشیدی در چاپخانهء شرکت نسبی اقبال و شرکا در تهران به چاپ رساند. سید علی آذری حتی در دوره تبعیدش به کلات نادری،از آفرینش و فعالیت هنری دست نکشید و طرح نگارش چندین نمایشنامه را از نو آغاز کرد. سید علی آذری در اواخر عمر تبعید خود در کلات نادری بنای تنظیم اپرایی تحت تأثیر اپرای رستاخیز سلاطین ایران،اثر مرحوم میرزاده عشقی،را پی میریزید و پس از رهایی از تبعید به محض ورود به تهران در تاریخ 23 بهمنماه 1309 خورشیدی نگارش آن را به پایان رسانده و در دفتر نمایشات وزارت معارف،به شمارهء 322 مورخ 1309/12/13 خورشیدی ثبت میکند و در کنگره جشن هزارهء حکیم ابوالقاسم فردوسی«حماسه سرای ملی ایران»،به تشویق و حمایت مرحوم ارباب کیخسرو شاهرخ،رئیس کارپردازی وقت مجلس شورای ملی،در مطبعهء اطلاعات به سال 1313 خورشیدی به چاپ میرساند.پس از ثبت این اپرا در وزارت معارف، نامهای به شمارهء 4814 مورخ 1311/8/25 خورشیدی از طرف تیمور تاش،وزیر وقت دربار، مبنی بر تقدیر و قدردانی از اپرای مذکور صادر میگردد که نگارش و انشای این نامه را مرحوم رشید یاسمی،ادیب و محقق نامدار ایران،به عهده گرفت. سید علی آذری نسخهء اولیهء نمایشنامهء اپرای وعدهء زرتشت یا روح سلحشوری ایران،تنظیم شده به تاریخ 1309/11/23 خورشیدی،را به مرحوم کمال الوزاره محمودی تقدیم میکند و چنین مینویسد: «به نام دوست عزیز و استاد معظم حضرت دانشمند آقای میرزا احمد خان محمودی(کمال الوزاره)،به مدیرکل اداره تفتیش وزارت جلیلهء مالیه،دام بقائه» جالب توجه است در چاپ نمایشنامهء مذکور که در مطبعهء اطلاعات،به سال 1313 خورشیدی صورت گرفت این مورد حذف شده است. نمایش وعدهء زرتشت یا روح سلحشوری ایران،اپرای تمام آهنگی است که جلد اول آن به مناسبات جشن هزارمین سال تولد فردوسی شاعر ملی و بزرگ ایران،در یک پرده شامل 11 مجلس و 15 بخش،با مقدمهء هفت صفحهای از ادیب طوسی در 39 صفحه در مطبعهء اطلاعات تهران به سال 1313 به چاپ رسید. و آذری در مقدمهء کتاب مذکور،هدف نگارش اثرش را چنین شرح میدهد: «قبل از کودکان سوم حوت]اسفند ماه[111300بهت و سکون سراسر وطن عزیزمان را فرا گرفته بود...این بندهء ناچیز با مشاهده اوضاع ناگوار قبل از کودتا و اوضاع گوارای فعلی،به سهم خود،آن هم در حدود قدرت و توانایی...در انعکاس دادن حقایق،تصمیم به تنظیم اپرایی موسوم به وعدهء زرتشت نمودم». جلد دوم این اپرا،در حقیقت نتیجه گیری و خلاصهای از جلد اول است که سالهای مابین اسفند 1299 خورشیدی (سقوط دولت قاجار و آغاز حکومت پهلوی)تا آذرماه 1304 خورشیدی است را نشان میدهد.میتوان این نمایشنامه و اپرا را از بهترین و معروفترین نمایشنامهها و آثار سید علی آذری قلمداد کرد.این اپرا در آذر 1311 خورشیدی با ورزیدهترین و جوانترین هنرپیشگان تئاتر تهران،با مخارجی مقدماتی در حدود 14500 ریال،به مدت 4 شب اجرا شد،و یک شب آن اختصاص به مقامات و رجال دولتی به سه شب دیگر برای عموم مردم اجرا شد. رهایی از کلات نادری و تبعید به تهران در پاییز 1309 خورشیدی،حکم رهایی و آزادی سید علی آذری از کلات نادری صادر شد و او بار دیگر به مشهد بازگشت، اما پس از مراجعت به مشهد متوجه میشود که حکم آزادی وی از زندان کلات نادری مشروط به ترک استان خراسان بوده است و حکم دیگری برای وی صادر میشود که عبارت بود از تبعید همراه با انتقال شغل وی از ادارهء کل طرق و شوراع (فلاحت و تجارت و فواید عامه)خراسان به تهران.بدین ترتیب با تحویل حکم انتقال و هزینه و مخارج سفر،آذری بار دیگر از مشهد رانده میشود.سید علی آذری در اوایل بهمنماه 1309 خورشیدی با کالسکههای چهار چرخ پستی به تهران عزیمت میکند و پس از حدود 15-10 روز که در این مسیر بود به حکم شمارهء 9144/6171 مورخ 28 بهمنماه 1309 خورشیدی به سمت صندوقدار اداره محاسبات تهران منصوب میگردد و چند ماه بعد اسباب انتقال خود را،طی حکم شمارهء 16338/4987 مورخ 20 مهرماه 1310 خورشیدی،به اصفهان فراهم میکند. سید علی آذری در اصفهان،نمایشنامههای کمدی انتحار اجباری و کمدی عاشق دیوانه در 3 پرده،که ناتمام مانده بودند،را به اتمام رساند.کمدی عاشق دیوانه،مدتها بعد در سالن گراند هتل تهران با هنرنمایی آقای قاسم نصر،رئیس سالهای آیندهء شعبه مرکزی بانک رهنی تهران،به اجرا درمیآید....