کتاب غزنه و غزنویان اثر غلام جیلانی جلالی
منظره اول این مختصر : عبارت از مطالعه تاریخ مختصر غزنویان است که براساس شیوه نگارش عصری یعنی انتقادی نبشته آمده است : امپراطوری وسیعی که بالاخر نفوذ آن بشرق وغرب و شمال و جنوب خاکهای آریانای کهن (افغانستان) پخش شد. اساس آن در حدود سالهای ۳۵۱) - (۳۵۲ هجری در غزنه بدست الپتگین سپهسالار جنگجوی خراسان گذاشته شد .
این مرد دلیر در حدود (۲۶۷) بدنیا آمد و بعد از رسیدن بسن رشد در زمره گارد احمد بن اسمعیل سامانی منسلک گردید نوح بن نصر او را بقوماندانی دسته ای از قشون افسر ساخت. الپتگین در اثر هوش و ذکاء در دستگاه عبد الملك قدر و منزلتی دریافته متدرجاً بمقام حاجب الحجابی ترقی کرد. پس از چندی که بکر بن ملك سپهسالار خراسان عاصی شده و بر بخارا پایتخت سامانیان تاخت آورد ، الپتگین بمقابل اوقد علم نموده در اثنای بك محاربه سخت سالار عاصی را بقتل رساند.
اما مع الاسف بر لیاقت و کفایت نظامی او دیگر امراه سامانی چند بردند تا اینکه در خفا شاه سامانی را بر وی ظنین ساختند و الپنگین را بولایت بلخ والی مقرر فرمود. چون حکومت بلخ در نظر حاجب الحجاب كوچك آمد و موافق طبع بلند خود ندید، از قبول آن عهد معافی خواست.
عبدالملك از این وضعیت سبکتگین قوای عظیم جیپال را در چندین میدان شکست داده در حدود سال ٣٧٦ گندارا و تمام اراضی بین بناور و لغمان را از تصرف جیهال منتزع نموده ضمیمه کشور افغانستان و غزنویان گردانید. شاه غزنین در جنگ با جهال هزاران سوار از افغانان این دیار را در فوج خود داخل کرده بهمت بهادران پښتون بردشمن فیروز گردید والقاب همایون سبکتگین را طراز خطبه وسکه ایسامان نمود سبکتگین چون بسوی خانواده ساسانیان در حال اقتدار خویش وضعف آنان بنظر احترام می نگریست در هنگام طغیان ابو علی سیمجوری و فایق علیه امیر نوح سامانی از امیر نوح حمایت نمود و مخالفین اور ادر جنگهای میدان شکستهای فاحشی داده رفت تا اینکه امیر نوح بسبکتگین لقب ناصر الدوله و به امیر محمود پسرش که درآن جنگها هنرهای نمایان از خود نشان داده بود لقب سیف الدوله و سالاری سپاه خراسان عنابت کرد - بعد از انجام این حوادث، ايلك خان بسرحدات بخارا پیشقد می نمود.
این دفعه باز امیر نوح از ناصر الدین سبکتگین استعداد نمود. وی بالشکر گران و امیر محمود پسر خود بداد امیر نوح رسيدند و با ابلك خان صلح ابرومندانه نموده شد . سپس به بلخ مراجعت کرد. ناصر الدین سبکتگین بعد از فوت امیر نوح که بتاريخ ۱۳ رجب سال ۳۸۷ ه روی داد در بلخ مریض شد و بهوای غزنین مشتاق گردیده از بلخ جانب غزنین عزیمت نمود . ولی درارض راه بموضع رباط ( مادر موی) که بین بامیان وبلغ واقع واكنون هم بنام ) مدر مولی ) شهرت دارد وفات کرد.
با شعبان سال ۳۸۷ هجری از آنجا جنازه اش را بغزنین نقل داده در میدان افغان محال بخاک سپردند افغان حال که بحيث یادگار باشعار افغان است درهمین موضع وقوع داشت که اکنون سبکتگین در آنجا است و بیهقی آنرا نوشته است الپتگین باعث خشم امیر منصور سامانی گردید و بتعداده بیست هزار سپه به سالاری ابوجعفر بغرض خلع الپتگین بغزنه فرستاد. اما چون این لشکر گران نیز از مقابل امیر الپتگین بهزیمت رفت امیر منصور بغرض حفظ شئون خود و دفع حوادث ناگواریکه آینده از آن مامول بود مصلحت چنین دید که با الپتگین صلح نموده حکمرانی قلمرو مفتوحه اش را بدو مسلم داشت. امير البتكين بتاريخ ۲۰ شعبان سنه ۳۵۲ هجری از حیات چشم پوشید و بجایش ابواسحق ابراهیم پسرش امیر غزنین گردید .
ولی چون این شخص عياش وضعيف النفس بود عساکر بر وی بشوریدند. بنابران ابوعلی لاويك و پسر او ابوبكر لاويك از فرصت استفاده کرد و بر ابراهیم تاخت آورد نه ابراهیم تاب مقاومت نیاورده به بخا را نزد سامانیان گریخت و مدد خواست امیر منصور سامانی سال بعد با ابراهیم اردوی گرانی جهت سرکوبی ابو علی لاويك به غزنین فرستاد و غزنین بدست ابراهیم فتح و دوباره بر تخت کشور جلوس نمود. پسرلاويك فرار کرد اما کمی بعد بتاریخ ۲۵ ذیقعده سال ۳۵۵ ه ابراهيم بن الپتگین فوت کرد . بلکا نگین : بمرگ ابراهیم سلسله شاهی خانواده الپتگین منقطع گردید زیراوی دیگر وارثی نداشت. لذا اشراف مملکت پر بلکاتگین بیعت نموده او را به پادشاهی برداشتند بلکاتگین که قوماندان گارد محافظ الپتگین بود مرد دلیر و جنگجو و دربین قشون شهرت بسزا داشت.
خرید کتاب غزنه و غزنویان اثر غلام جیلانی جلالی
او اساس شاهی خود را بر عدل و رعیت پروری نهاد مردم د رپناه دادگستری اوپراحت و اطمینان زیست میکردند مدت ده سال سلطنت راند . اما در سال ۳۶۳ هجری در اثنای محاصره گردیز وقات کرد. بعد از مرگ بلکاتگین مردم غزنین برینیگین را که او نیز از غلامان الپنگین و سردار سپه بود بیادشاهی برداشتند .
برینیگین چون شخص سفاک و بی عاطفه بود. مردم از ستم او ناراض گردیده ابو على لاوبك را به پادشاهی غزنه دعوت کردند. او با پسر کابلشاه دست یکی کرده بر غزنین قشون کشی نمود ولی سبکتگین در اطراف چرخ لهو گرد با پنجصد نفر غلام خود راه را بر لا ويك مسند خود کرد و در نتیجه جنگی که بوقوع پیوست ابوعلی و پسر کابلشاه اسیر و بقتل رسیدند بنابران مردم غزنین برینیگین را از پادشاهی خود خلع و بجای اوسبکتگین را بسلطنت برداشتند سبکتگین حربي معين الدوله وناصر الدين اميرا بو منصور سبكتكين بيك روايت بعد از مرك ابواسحق وبروايت د یگر بعد از خام بر یتیگین به اتقاق اهالی مملکت و سران سپه بامارت غزنین پذیرفته شد روز تخت نشینی او ٢٧ شعبان ٣٦٦ هجری قمری بود سبکتگین در سال ۳۳۱ هجری بدنیا آمدو سال ۵۳۴۸ بسلک ملازمان الپتگین داخل گردید.
ولی نظر باستعداد فکری و کسب مهارت در فتون . بخصوص شمشیر بازی بزمان اندك رتبه بزرگی حاصل کرد. اخیراً الپتگین دختر خود را بعقد نکاح او در آورد و در همه امورچشم بسبکتگین داشت . چون دولت بنوسامان بضعف وسؤ اداره گرائید لذا الپتگین برای حفظ و نقای قدرت ملی درین دیار تشکیل سلطنت نوی را در قلب مملکت افغانستان لازم شمرد سیگنگین درین آمریگانه مشوق و معین او بود جلوس سبکتگین را برا ر بکه شاهی غزنین اهالی فرخنده شمردند و جشن گرفتند سبکتگین نخستین کار یکه انجام داد توسعه لنفوذ وبسط شاهی او بود که آنرا با تشکیلات متینی ایجاد و کشور را از خطر تفرقه وانحطاط نجات بخشید ووحدت ملی افغانستان را تامین نمود : سیکنگین قوای عظیم جیپال را در چندین میدان شکست داده در حدود سال ٣٧٦ گندارا و تمام اراضی بین پشاور و لغمان را از تصرف جیبال منتزع نموده ضمیمه کشور افغانستان و غزنویان گردانید شاه غزنین در جنگ با جهال هزاران سوار از افغانان این دیار را در فوج خود داخل کرده بهمت بهادران پښتون بردشمن فیروز گردید والقاب همایون سبکتگین را طراز خطبه وسکه اينسامان نمود سبکتگین چون بسوی خانواده سامانیان در حال اقتدار خویش وضعف آنان بنظر احترام می نگریست در هنگام طغیان ابو علی سیمجوری و فایق علیه امیر نوح سامانی از امیر نوح حمایت نمود و مخالفین اور ادر جنگهای میدان شکستهای فاحشی داده رفت تا اینکه امیرنوح بسبکتگین لقب ناصر الدوله و به امیر محمود پسرش که در آن جنگها هنرهای نمایان از خود نشان داده بود لقب سیف الدوله و سالاری سپاه خراسان عنایت کرد - بعد از انجام این حوادث، ايلك خان بسرحدات بخارا پیشند می نمود. این دفعه باز امیر نوح از ناصرالدین سبکتگین استعداد نمود.
وی بالشکر گران و امیر محمود پسر خود بداد امیر نوع رسيدند و با ايلك خان صلح ابرومندانه نموده شد. سپس به بلخ مراجعت کرد. ناصرالدین سبکتگین بعد بتاريخ ۱۳ رجب سال ۳۸۷ ه روی داد در بلخ مریض شد که از فوت امیر نوح و بهوای غزنین مشتاق گردیده از بلخ جانب غزنین عزیمت نمود .
ولی درارض راه بموضع رباط ( مادر موی) که بین باسیان وبلغ واقع واكنون هم بنام • از آنجا جنازه اش را بغزنین نقل داده در میدان افغان (غال بخاک سپردند افغان مال که بحيث یادگار باشعار افغان است درهمین موضع وقوع داشت که اکنون قبر سبکتگین در آنجا است و بیهقی آنرا نوشته است.
خرید کتاب غزنه و غزهویان اثر غلام جیلانی جلالی سال 1351 ازسلسله نشرات کابل افغانستان